![]() |
Pipiwharauroa 1899-1903: Number 178. May 1913 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa HE KUPU MARAMARAMA GISBORN1-:. ('i.' i"' :i' ;;:.!,i i:.: it/'t:a, lie hurik!:i: •' :i- ;;;li;;;t /'i\\; •.•:re. MEI ^-. ^ " Hull I 1km I Wibtttwbitiova." HE OPE HAERE KI UTAA. rpENA tetahi koi-t;:-u k-'i na:i '.uipepa o i Heretaunga i te e ^ Mai ;"- " Tokoono n;;a M,io'"i \\vhai i:'.r;'i.'. o T;ihoraii'. i hakre ati; i Dannevirl;e e ahu ana ki Sa;l. l.ake City (araki Utaa). Te ki a taua hunga, e haeru ra. e kore e roa to ralou haerc ; kia tae ki te tii;o p;i o te Momona ka tere ano te hoki r".ni. Utira kui tu noho ma- nukanuka etahi o o ratou whanaunga, e aki ana e kore rawa pe?- raton e hoki mai ki Niu Tirani nei. E kiia ana he ^5°° tc kawenga a tenei, a tenei, ko n?;a whenua hoki kua oti te reti ki te tangata mo nga marama e ono " Tena ra to hanga, e Ru rmvaremare ! Tera hoki a Ruruatamai, ara te tino tumuaki o te Momona, te noho manawareka mai ra, he tatari ki tona puiaki, ara ki a koe e haere na ki te whakarae i tana tohutohu, ar;i i te kupu na,—" He.oi te mahi tika ma nga tangata katoa e tae ana ki Hiona (ki Utaa) ko te whakatapu i o ratou mea katoa hei taonga mo te Hahi o te Hunga Tapu." Tena ano tetahi whakatauki a te Maori, " He moumou kai ma Te Whataiwi puku ngakengake." TE HUI NUI KI MANUTUKE. TE WHAIKORERO A TA TIMI KARA MO NGA KUPU A TE MINITA MAORI. KA mutu nga mihimihi a Tin-ii ki nga iwi, ka timata ia ki te whakamarama haere i nga tikanga o reto i nga take i whakatako- toria e te Minita Maori i roto i tana whaia korero. Ka ki ia, kei te horapa te mate ki tena w;iiii ki tena. kai'1!*.- hu v/;ihi i b;i;l;l i ta mani;ic. Ku;i ron,^d t:'.tciu i pea kupu ;i te Minit;i, ana i whakaau' iho ai ia': \\v!i;ii<;iin;ur.a i-na;i mata. Kati ko t:ona niali:;'. ki;i ;nvln:-i;i tatou : :i ia ki te whakatutuki i ona tik;i.t"r.;;i hei paipa;i, ino te iwi. '.TOP,;I, take tuatahi i whakatakoto ai ki te arn;i.ru o te iwi ko te kota!i'ta na:i o te I-';i'iM-l'ia raua ko te Maori—kia koia'iii t!'i'.';u fie ture mo r;m;i i runga i nga mea kato;i— ko te Maori ki;i. rite tonu ki te Pakeha. Ko te hua o tenei Ture a te Minita nei k;i wetekia katoatia nga hei\\' e u-,.ui nei \\ runga i nga whenua. Kati mau tonu mai te Maori e patai lie pai ranei tenei tore he kino ? Kia rite te ki tewhea pakeh;i? He maha hoki nga wehenga o te pakeha—ki te pakeha kai waipiro, ki te mea ranei kaore e kai; ki.te pakeha whai whenua, ki te me;i whenua kore ranei. He rereke ta te p'rikelia pupuri whenua i ta te Maori. Kia oti rano nga v.whenua te wehewehe ki ia tangata ki ia tangata katahi ka tika ai te whakakotahi. I kaha nga kaumatua i mua ki te pupuri i te whenua, no nga ra i nga tamariki ka mate; ko tenei ranei te ahua o te rite ki te pakeha ? Mehemea koianei te rite ki te Pakeha kia riro mai ai tetahi kororia nui, kaore e hapa. Ki taku titiro ki te waiho anake ko te ture kia paahitia, a kaore e herea te whenua, he mate te tukunga iho. Engari e whakapae ana au na te Maori tonu tenei tikanga i whai, kia watea ai ia ki te hoko i ona whenua. E ki ana hoki te Maori, nawai i ki a me here aku ringa, nawai i ki a he tamariki au. Noku tonu toku whenua, kei au te hiahia mo toku ake whenua. Ko te ahua tenei i whakapae ai au na te Maori tonu tenei ture. He torutoru rawa nga Maori e rite ana mo tenei ture, tena ko te nuinga he ingoa kau.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
2 TE PIPIWHARAUROA. No. 178 Ko tetahi o nga kupu a te Minita nei he whakakore i te pupuri a iwi i. nga whena. He kehua no te pakeha te noho tonu o te tangata ki te whenua. He pai tonu tenei take a te Minita nei engari ko tenei hei mua i tona ture whakakotahi. Engari ko a te Maori pupuri topu e kinongia ana mai e te pakeha ko ana kaore—he Haapa Poari hoki ana, he Poari Kura me era atu tikanga pupuri topu ana i te whenua. Ki te whakakotahitia te Maori raua ko te pakeha, ka riro nga whenua i te iwi Pakeha kaore nei o ratou whenua, notemea ko te iwi nui tena kei muri i tenei Kawana- tanga. Mehemea a Te Herihi e whakaae ana kia matua wehewehe nga whenua me nga tai- taitara, katahi ka ahuahua. Tona kupu tuatoru ki whakamutua nga Poari Whenua Maori. Kei a ia tena: E ki ana au mehemea kaore he Ture Poari kua kore ke he wahi whenua e toe ki nga Maori. Ki te whakakorea tenei, he aha tana e homai ai hei riwhi? He aha he kanohi hei titiro i te hoko tika i te hoko he? Ka mutu tonu pea te riwhi ko te Kotahi o te Maori raua ko te pa- keha. Ki te whakaaro mai koutou he pai tenei, kati kei a koutou. He tika tonu he he ano o te Poari, engari he koha tonu hoki o nga ture katoa o mua a ko tenei ia kia hapa i te he, kua he nei ano hoki ona tuakana me ona rangatira i mua i a ia. Tona kupu tuawha kia whakamutua nga Piira mo nga whakatau a te Kooti. Kei te pakeha ano ra tenei tikanga, ko tatou ia kia kore e penei. He maha miriona pauna a te pakeha kua pau mo tenei take. Ko tona kupu rangatira ko tenei, " Kaore au e pai kia murua nga whenua o te Maori." E mohio au ana he tika tenei korero ana, he tino kupu tonu hoki nana no mua iho. Kati ka mihi au ki a ia mo tenei. Ka mutu nei nga kupu ki a koutou mo tenei wa. V TE POWHIRI KI TE PIHOPA O MERENIHIA. Te Pihopa o Merenihia me nga Moutere huhua o te Moana. E PA,—Haere mai! Haere mai! Haere mai! Haere mai e te Manuhiri-tuarangi; whakaea mai i te paewai o te moana. I haere mai koe i nga moutere huhua o te Moana-nui-a-Kiwa. I haere mai koe i nga iwi Maori o era wahi. I haere mai koe i o matou whanaunga. I haere mai koe i Hawaiki, i te matapuna i heke mai ai o matou tipuna. Haere mai! Haere mai! Haere mai te wairua o nga kaumatua o te Hahi o nga Moutere kua rupeke atu ra ki te po o te Herewini, o te Patihana, o te Herewini Ta- maiti haere mai hoki koe te tukunga iho o te pueru o Te Wirihana. Haere mai kia kite koe i nga Maori o Ao- tearoa me Te Waipounamu e tau nei i tenei o o ratou marae. Ahakoa he iwi huhua, he kainga huhua matou, kotahi ano te mea nana i pupu i tenei ra, ko te whakapono o Ihu Karaiti. I whakamine mai ai matou he whakaaro ki te whakatuwheratanga o te whare karakia e tu mai nei. Ehara i te mea he whare nui rawa ki ta te kanohi titiro, engari ki ta o matou ngakau, he whare nui, he whare tapu. Ko te whakaoranga tena i nga ringa- ringa o o matou matua kua ngaro atu ra ki te po. He oha na o matou matua, na o matou tipuna. Kua honoa atu e matou ki nga tango- tango a te Pakeha, nga whakairo a te Maori, i hotikia ai te ao hou me te ao tawhito. Kua powhiritia koe ki nga haka a o matou tipuna kei wehi koe i te papaki o te ringa, i te takahi o te waewae, i te whatero o te arero: koia nei ano nga powhiri i powhiritia ai e o matou tipuna a Te Herewini me era atu pou o te Hahi i runga o te Ika-a-Maui. Hei ra whakamutunga pea tenei mo enei tikanga. E whakarongo o taringa ki nga Himene e waiatatia ki nga rangi Maori ki nga rangi pakeha. Hei whakaatu ano tenei i te wha- whai a te ao hou raua ko te ao tawhito, otira e kore e roa tenei tautohe. Haere mai! a, Haere ra! Haere atu ki o iwi o te moana. Mauria atu ta matou mihi me to matou aroha —ta te hunga whakapono ki te hunga whaka- pono. Ma to tatou Matua i te rangi koe e manaaki, e tieki, e whakakaha tou tinana me" tou wairua, e whakaara ake i nga ra o te moke- moke, o te ngoikore, o te pouri. Kia ora tonu koe. KOWHATU WHAKAMAHARA. KI nga iwi Maori, ki nga iwi Pakeha ano. He whakaatu kia matau mai ko te kowhatu whakamaharatanga mo Rev. Hone Tana Papahia-. I whakaritea mo tenei Maehe kua huri nei, whakaarahia ai kati i te nui o nga raruraru o nga iwi mo te marae i nga mahi a te Kooti Whenua, no reira kaore e whai taima. No reira kua hikitia atu mo Maehe a tera tau 1914 Heoi ano na ta koutou mokai nei. Na H. T. RAPIHANA. Pukepoto, 7 Aperira, 1913
![]() |
3 3 |
▲back to top |
No.178. HE KUPU WHAKAMARAMA. TE KOHA A NIU TIRENI. H.M.S. NEW ZEALAND." KUA tae mai te rongo o te taenga mai ki Poihakena o H.M.S. New Zealand, te koha a te Tominiana o Niu Tireni ki te whenua matua, ara ki Ingarani. Hei roto tata i nga ra o tenei marama ka u mai ki Poneke. Ko te wahi tuatahi tonu tera he unga mai mona; Hei reira rano mohiotia ai, whakatuturutia ai hoki nga wahi hei taenga mona. Engari te wahi kei te tino matautia inaianei ko Akarana, a he ra nui hoki ki reira a te ra e tae ai ia ki reira. He haramai tenei haramai a H. M. S. New Zealand kia kite atu ana matua, ana ti- puna, ana iwi i a ia. He haramai kia kite i tona Whenua Tupu i mua o tana otinga atu ki roto ki nga ringaringa o te Whenua Matua, hei tiaki i ona moana, i ona akau. E te iwi he mea nui tenei he mea whakamiharo hei whainga kia kite. Mehemea e mau mahara ana tatau ki te pootitanga mema mo te Pare- mata kua hori ake nei ka mahara tatau koia- nei tetahi o nga take i waiho e te taha Apitana o taua wa hei take patu ma ratou i te Kawana- tanga. Koianei hoki te tino take i kinongia ai a Te Waari, he whakaaetanga na na i taua tima, i hinga ai hoki tona Kawanatanga hau- nga hoki era atu take. Engari kia mohio ai tatou koianei ko te whanoke e haramai nei te. putake i ngoi kore ai te Kawanatanga o te Waari. Engari ka pewhea ra taua hunga i whakahe nei ki a Te Waari. Akuanei pea omaoma ai i te wa e tae mai ai te tima nei. Hei reira tonu tatou kite ai, mohio ai hoki ka pewhea ra ratou, ka pewhea hoki ratou korero. Naumai e te H.M.S. New Zealand ! Naumai e te manuhiri tuarangi, e te kotuku rerenga tahi! Whai mai i muri i nga haerenga o o matua o tupuna kua ngaro katoa ki te po o Takitimu, o Horouta, o Te Arawa, o Matatua, o Kurahaupo me era atu o ratou. Haere mai kia kite o iwi i a koe Maori, Pakeha. Heoi te mihi. Kia ora tonu a Waari me tona kawanatanga, te hunga na ratou tenei taonga! TE UNGA MAI KI TURANGA. No te Ratapu te 27 o nga ra o Aperira nei ka u mai a te H.M.S. New Zealand ki Turanga nei. He rangi tino kino taua rangi e kara- whiu ana te Tonga me te awha kaore i arika- rika. Otira ahakoa te penei o taua rangi kaore i tirohia e te tangata, wahine, tane, tamariki, Pakeha, Maori, i te whakateteka- tanga kia kite i tenei Taonga nui whakahara- hara; te aroha a te Tomiona ki te Whenua- Matua, ki te Emepaea katoa ano hoki o Kingi Hori Tuarima. Otira e marama ana te take i whakamate ai te tangata kia kite ara he mohio iho nona he whakapapa tona ki taua manuao, ehara i te penei me era atu manuao e haereere mai nei ki te Tominiana he matao- tao rawa te piringa atu, ka mutu ano ko te ahuatanga o te mana he mana kotahi. I te tino kino o te moana i taua rangi kaore te nuinga o te tangata i eke ki runga i te manuao i te kore o nga tima harihari tangata e piri atu ki te taha. Ko te Komiti Whakatau anake o te taone, me etahi tangata rawaho torutoru nei i eke ki runga. Ko te nuinga o te tangata i matakitaki noa mai i runga i nga tima maumau tangata. Kaore i ngata te hia- hia o te tangata ki ta ratou Taonga ko te whai nui hoki kia whawha nga ringaringa, kia takatakahi nga waewae i runga. He haku, he ngakau pouri te tukunga iho mo te korenga i eke ki runga. Nana ia i tino patu rawa i whakatotohu rawa te ngakau takare, na te nuinga rawatanga o te hau, me te awha, me te karekare i te ahiahi apiti atu hoki ki te kupu a te Kapene mehemea ki te piki tonu te kino ka rere ia ki Akarana. Ki te whakaaro he nui nga mea i inoi i taua po kia riria te hau me te moana kia marino. Hei whakaatu kau atu tenei kupu korero i te kahanga o te takare o te ngakau o te tangata kia eke ki runga i to ratou manuao. I te waru o nga haora i te ahiahi ka tino hikitia te awha me te hau, ka haruru hoki te moana, otira kei te haere mai marika te waimarie mo nga tangata o Turanga. I te 9 o nga haora ka rere a te Niu Tireni ki waho ka ngaro atu. Ka noho a Uta i uta haku ai. I a te Niu Tireni ka timata te rere ka tukutukuria mai ona raiti kaha (search- lights) ki uta, marama katoa tera te taone. Me whakaaro kei te karawhiu te hau me te awha i taua po kaore he wahi matatea o te whenua pouri katoa. Otira te tukunga mai a te Niu Tireni i ona Raiti e ahei te kitea o te ngira e takoto ana i te huarahi. Tona ngaronga atu kihai i mohiotia kua ahu pewhea. Ki te nuinga o te tangata kua tika tonu ki Akarana. Ko tona haerenga atu tenei ka tika ki te takiwa ki te Mahia. Kaore i moea te po engari he haere tonu te mahi me te mahi haere ano i a te tima whawhai i ana mahi. Auina ake i te ata o te Manei kua mutu te hau, kua marire te moana. Otira hei aha te painga o te rangi i te mea kaore i te mohiotia kei whea te Niu Tireni. O tira ina noa te maneatanga ake o te ngakau pouri te
![]() |
4 4 |
▲back to top |
4 TE PIPIWHARAUROA. No.178 urunga mai ano o te hari me te koa ki roto i te ngakau o te tangata i te kitenga atu e kuhu haere mai ana a te Niu Tireni i roto i te kohu katau ano ki tona taunga i tetahi rangi ake. Kaore i roa i te Mea o Turanga te waea ki nga wahi katoa o Turanga. Tae rawa ake ki te 10 o nga haora ka kiki katoa a Turanga i te tangata Pakeha, Maori. E whitu nga tima i whakaritea hei harihari tangata ki runga i te manuao. I te 11 o nga haora ka tae mai te rongo o runga i te manuao kua eke te kaute o nga tangata kei runga ki te 4» ooo. Ko nga tamariki kura katoa o roto o Turanga na te tima o te Kawanatanga ara na te Tutanekai i mau ki runga. TE POWHIRI A TE TAIRAWHITI. He mea ata wehe marika he tima haerenga mo nga Iwi o te Tai-rawhiti ki runga i te manuao, kaore he utu. Ko te Rum te tinaa no Richardson & Co. i raro i te whakahaere a Wiremu Ketara. Ka huri ki muri o te 12 katahi ano a te Ruru ka tae mai ki te tiki mai i nga Maori i runga tata atu i te 100 te tokomaha. I tenei wa kaore ano a Kapene Halsey kia whakakite mai i a ia kei roto tonu i tona ruma e noho ana mai. I kore ai e whakakite i a ia kei te noho tatari ke mai ia ki te ope o nga Maori. I te hawhe pahi o te 1 ka piri a te Ruru ki te taha o te Niu Tireni, ka mahi hoki te Maori i aua mahi, roa wai e korero. Mutu katoa nga mahi o runga i te tima i te taenga atu o nga Maori, ka haere katoa mai nga tangata ki te mataki- taki i nga mahi a te Tai-rawhiti. Ko Wi Pere tonu raua ko Pitau nga kaumatua. Mano- mano nga tangata kua eke noatu ki runga i te manuao otira kaore i kitea tona kinga i runga i tona nui. He nui noatu ona e takoto watea noaiho ana. Ka poto katoa atu nga Maori ki runga i te tima ka arahina atu ratou ki tetahi wahi he mea ata wehe marika mo ratou, tai- apatia ai ki te taura, e tu tonu ana nga apiha o te tima ki te heteri kei uru pokanoa tetahi tangata ki reira. Ka uru katoa atu nga Maori katahi ano a Kapene Halsey ka haere mai. Tona taenga mai ka whakamohiotia e te Mea o Turanga ki a Wi Pere raua ko Otene Pitau me a raua mokopuna hoki me Whetu Keiha iramutu o Reri Kara raua ko Tiria Pere, mokopuna a Wi Pere. Te mahi tuatahi ko te panuitanga i te Powhiri a nga Iwi katoa o te Tai-rawhiti ara a nga waka o Horouta me Takitimu. Ko te powhiri tenei— HE POWHIRI KI TE H.M.S. NEW ZEALAND," I TONA TAENGA TUATAHI MAI KI TURANGA, I A APERIRA TE 27, 28 O NGA RA, TAU 1913 Ki a Kapene Halsey, R.N. Haere mai! Haere mai! Haere mai te Manuhiri Tuarangi ki te hari mai i te Taonga o enei Moutere o Aotearoa me Te Waipounamu. Ko te wahi ano tenei i u mai ai a Takitimu me Horouta, nga Waka o matau tupuna, i te hekenga mai i Hawaiki, a ko te wahi ano tenei i tau ai te Kaipuke o Kapene Kuki ko te wahi e taungia nei e to hou Waka. Haere mai! Tenei te koa nei te hari nei ki te taonga ki tona nui ki tona roa me tona pai hoki notemea ko te tuatahi tenei o nga Waka nui ki tenei ao, hei haereere i nga motu o te Emepaea o Kingi Hori o te Tamaiti a to matau Kuini Atawhai. Haria mai hoki te Mokopuna a te Kuini kia kite i enei iwi ara i ona iwi Maori. Heoi, ma te Atua koe e tiaki. Mo te taha ki nga Waka o Horouta me Takitimu. HENI MATEROA. WIREMU PERE. OTENE PITAU. Ko te Powhiri he mea perehi rano ki runga hiraka whero, ko nga reta be reta koura. Ko nga whakapaipai o nga taha he whakairo Maori. Na te Kai-ta o te Pipi i perehi. Ka mutu te panuitanga o te Powhiri ka whai kupu a Makitanara tetahi o nga mema o te Tai-rawhiti, ka whakaatu ia ki a Kapene Halsey i tona pouri mo te korenga o Ta Timi Kara raua ko Reri Kara i reira i taua ra i runga i te mate o Ta Timi Kara nana raua i pupuri atu i Poneke na reira i tu ke ai ko ia i to raua tunga hei takawaenga i waenganui i nga Maori o te Tai-rawhiti me ia hoki. TE AROHA O TE TAI.RAWHITI. Ka mutu nga korero a Makitanara ka haere mai a Whetu Keiha raua ko Tina Pere ka whakatakotoria e raua te aroha o Horouta raua ko Takitimu ki te aroaro o Kapene Halssy he kakahu Maori he kiwi he kereru nga huru- huru me te patupounamu ano hoki i tapa ki tetahi o nga ingoa tupuna o te Huinga ara kia Kahutia. Ka mutu te tapaenga o nga taonga ka tu ko Peti ko te Mea o Turanga ki te mihi kia Kapene Halsey. He tautoko kau ana i te kupu Powhiri a nga Iwi o te Tai-rawhiti. Ka mutu ana korero ka haere atu a Wi Pere ka hoatu te Powhiri ki roto ki nga ringaringa o Kapene Halsey. WHAKAUTU A KAPENE HALSEY MO TE POWHIRI. Ka rawe a Kapene Halsey ki te korero te nui o te waha, te marama ki te korero kaore he nanunanu he aha, te tame-tane hoki ki te tumai. Ko ana korero enei—" E tino whaka- mihi ana toku ngakau mo te nui o ta koutou manaaki i a matau ko aku tangata i haramai nei ki te mau mai i to koutou waka i a te Niu
![]() |
5 5 |
▲back to top |
No.178. HE KUPU WHAKAMARAMA. Tireni, ki roto o Papati Pei (Poverty Bay) he kainga rongo nui mo ona korero tuku iho. Ko te pouri ia o toku ngakau nui atu i te korenga o nga tangata i haere mai i te Ratapu i eke mai ki runga i te tima i te kino o te moana. Otira e hari ana ano toku ngakau inaianei i te waimarietanga o te rangi ki te pai i eke mai ai ano koutou ki runga i to koutou tima. He mea whakamanamana rawa ki roto ki toku ngakau i au e tu atu nei i te nohanga ko ahau hei tangata-hautu i runga i to koutou waka, te taonga nui i tapaea nei e koutou i runga i te ngakau mamae ki te Emepaea, he taonga e kaha ai taua Emepaea ki te pupuri i ona korero me tona mana mai rano a mohoao noa nei. He waimarie tenei i pa mai ki toku tinana. E tupono mai te wa e karangatia a; matou ki te whakaatu ki te ao i te ahua o to matou karangatanga, e kore e kore te hoki mai o nga mahara ki te hunga na ratou te aroha me te whakamanawanui ano Ki te whakaritea i nga whakaunga katoa a te Emepaea, te Emepaea e whakamanamana nei matou i tenei ra he wahi matou nona. E tino whakamihi aua au ki a koutou ki oku hoa-Maori, ki nga Iwi o te Tairawhiti mo ta koutou whakamanuhiritanga i au mo a kou- tou manaaki e noho nei i roto i ta koutou Powhiri. He mea tino whakamiharo ki roto i toku ngakau to koutou piri pono ki to tatou Kingi nui ki a Hori Tuawhitu. Ka tae i au a koutou manaaki katoa a nga Iwi Maori o Aotearoa me Te Waipounamu ki te aroaro o te Kingi. Kei whea te taonga nui i te Tiriti o Waitangi e paihere nei i nga Iwi o enei Moutere ki te Whenua-Matua. Kia ora kou- tou katoa!" (He mea korero Maori tonu enei kupu). Ka mutu nga kupu whakahoki a Kapene Halsey ka whakatika te Tai-rawhiti ki te Haka ki nga tangata o te manuao. Ka hakangia a te " Piki mokete i raru ai a Niu Tireni." Ka rawe! ka haka me te pukana tonu iho nga kanohi ki te reke o te New Zealand te putake i taumaha ai a Niu Tireni i te piki " mokete. Mau ana te wehi, te rangona te haruru o te Tai i te karawhiu a te haka. AROHA TUARUA O TE TAI-RAWHITI. Ka mutu te haka ka pakaru te mapu. Ka • arahina atu a Wi Pere ratou ko aua mokopuna ki te ruma o te Kapene kei reira e tatari ana mai te mokopuna tuarua a Kuini Wikitoria, a Piriniha Hori o Patenepaka (Prince George of Battenburg (iramutu o Kingi Hori Tua- whitu. I reira ka whakatakotoria he aroha ke no te Tai-rawhiti ki te Piriniha he kahu Maori ano, me te whakamarama atu ano a Wi ki te Piriniha ehara i te mea he mea nui rawa aua mea engari hei whakaatu kau ki a ia i te piri pono o te Tai-rawhiti kia Kingi Hori, me te tohutohu atu ano a Wi ki te Piriniha kia pai, kia whai i muri i nga tapuae o tona tipuna, o Kuini Wikitoria; a kaua koutou hei maharahara mai mo Niu Tireni. Ana te wahi hei maharahara ma koutou ko te moana; ki te u mai hoki te hoariri ki uta nei ka ara- hina e matou ki ro ngahere patupatu ai. WHAKAUTU A TE PIRINIHA. Kaore rawa a Piriniha Hori i kaha ki te whaputa i te nui o tona hari mo tenei mana- aki A te Tai-rawhiti i a ia. I oherehere a ia i te taenga atu o te rongo ki a ia kei te tapaea ia ki te taonga. Ko ana kupu enei—" E tino whakamihi ana toku ngakau mo te manaaki a nga Iwi o te Tai-rawlnti i au i runga i nga tohu aroha kua takoto mai ngei ki toku aroaro. Ehara i te mea ko ahau anake ka hari engari ka hari tahi mai oku matua me uku whanaunga i Ingarani ina tae atu te rongo o ta koutou manaakitanga i au. Tena koutou mo to koutou mo to koutou aroha." KOHA KIA WHETU RAUA KO TIRIA. Ka mutu nga korero a te Piriniha ka haere mai a Kapene Halsey ka whakamaua mai he ripene pango ki runga i a Whetu raua ko Tiria me te ingoa ano o te " H.M.S. New Zealand" i runga i tetahi i tetahi, me nga kari ano hoki e rua kei runga e whakaatutia ana nga ahua- tanga katoa o te tima. I homai enei mea hei koha ki a Whetu raua ko Tiria ki te hunga nana i tapae atu nga tohu aroha a te Tai- rawhiti. Ka mutu i konei nga whakatau. TE NUI ME NGA AHUATANGA MAHA O TE MANUAO. Te roa, e 590 putu Te whanui, e 80 putu. Te takere e 30½ putu ara ko te hohonu tenei e manu ai. Nga tana 19, 000. Nga pu repo 24 e 95 nga mea ririki iho taumaha o nga mata katoa i te puhanga kotahi e 3 tana. Te whanui o nga maitai awhi o waho i nga pu 12 putu, te matotoru e 6 inihi. Nga huarahi topito ki te moana e 2. Nga raki kaha te marama (search lights) e waru he tapara katoa. Nga hoe (propellers) e wha. Hohi paoa e 44» 000 Paera e 31 Te tere e 31½ maero-i te haora. Tokomaha o nga tangata, 789 Tana waro e 3, 200. Tana hinu e 830. Utu o te hanganga e £2 ooo, ooo. Ko Kapene Halsey ano te Kapene tuatahi ki te whakatere i a ia. Kotahi tau tuturu i hangaia ai. No Hune 1910 ka timata te hanga, no Hurae 1911
![]() |
6 6 |
▲back to top |
![]() |
7 7 |
▲back to top |
![]() |
8 8 |
▲back to top |
![]() |
9 9 |
▲back to top |
![]() |
10 10 |
▲back to top |
10 TE PIPIWHARAUROA. No.178 TE HEKE O MARUIWI. TE kainga i noho ai a Marui wi i te tuatahi kei Waiaua. I muri mai ka heke ki Te Waimana; ko Mapouriki tona pa. He kohuru te take i heke ai. Ka tae ki te ngahuru, ki te takiwa hauhake kumara, ka tikina nga kaumatua o Te Whaka- tohea hei karakia kumara i te hauhaketanga, tokorua. Ko Tonukino tetahi, no Ohiwa. Ona hapu ko Te Upokorehe, ko Te Kareke. Te taenga ki Te Waimana ka tomo ki te whare. Katahi ka patua te mokopuna a Tonukino, ka taona ki te umu me nga ku- mara; ka kohia ki te kete, ko te tamaiti ra ki raro o te kete, ko nga kumara ki runga, ka hoatu ki nga kaumatua ra. Ka rere nga ringa ki nga kumara, ka kite i te hinu o te tamaiti ra, ka kitea, he tangata i roto i te kete. Ka puta tetahi o nga kaumatua ra ki waho o te whare, ka kimi i ta raua mokopuna i nga kainga katoa kihai i kitea. Katahi ka ui nga kaumatua ra, " Kei hea te tamaiti?" Ka ki mai te iwi ra, " Kaore matou i kite." Katahi tetahi ka ki atu, "Me ue a Maruiwi kia haere." Ka karakia maori nga kaumatua ra, ka mutu, ka hoki ki to raua kainga. I muri noa mai ka haere te tamahine a Maruiwi ratou ko ona hoa ki Ohiwa. Te ingoa o te tamahine ko Te Huingaoteao. Katahi ka hopukia e Tonukino, ka patua. Ka haere te ope a Tonukino ki Te Waimana; ka whawhaitia, ka hinga a Maruiwi ratou ko tona iwi, ka heke ratou, noho rawa atu i Ruatoki, ara i Raungaehe. Ka haere a Maruiwi ratou ko tona iwi ki te patu i a Tamaruarangi. Ka tae ki te pa o Tamaruarangi te po, ka whakatangi i te reo o te manu, kia ki ai a Tamaruarangi he manu, he weka, he kiwi, he kakapo. Ka puta te tangata ra ki waho o tona whare, ka whaka- tangi ano te iwi ra i te reo o te manu ka tino mohio te tangata ra, he manu. Ka puta te pepeha a Tamaruarangi, " Ka oi noa nga kai o te kainga o Tamaruarangi." Ka hoki te tangata ra ki tona whare. I te ata iti ka huaki te ope ra ki te whare o te tangata ra. Ka pepeha ano te tangata ra, "I waho na hoki Paretata." I konei ka mau a Tamarua- rangi, me tana tama, me te Rangitumai, me to raua hapu. Ka noho a Tamaruarangi raua ko Te Rangi- tumai i roto o te whakarau, ka titia te. kakahu o te koroheke ra ki te rakau, puta tonu atu ki te whenua ka mohio te koroheke ra ka mate ia. Katahi ka whakatauki ki tana tama ki a Te Rangitumai, " E ki ana ahau, i whangai ai i a koe ki te nene o te tamure o Whanga- panui, kia tiu koe, kia oha." Katahi ka mohio a Maruiwi he toa taua tangata. Ka ki a Ma- ruiwi ki a Tamaruarangi—" He aha te rakau tika ma to tamaiti ina tu ki te riri?" Ka whakahokia e Tamaruarangi, " He taiaha." Katahi ka mau a Te Rangitumai ki te taiaha, ka korero i te toa, ka peke i waenganui i nga mano o Maruiwi. E rua nga pekenga ki tetahi taha, ki tetahi taha. No te toru o nga pekenga, tu noa atu i waenganui i te awa o Whakatane. Ka mate i konei a Tamarua- rangi; ka rere a Te Rangitumai, ka whaia e te iwi ra, ka tae ki Kiwinui. I reira a Rongokarae e noho ana. Ka huaki a Maru- iwi ki reira, ka horo te pa. Ka hui ki te whare o Rongokarae, e whitu tekau tangata ki roto o taua whare. Ka karanga te iwi ki a Rongokarae, katahi ka tahuri te pa. Ka ki a Rongokarae, " Tukua mai kia mau te ringa ki te paru o Tokanui." (He whare a Tokanui). Ka huaki ki taua whare, turia tonutia ana e te whitu tekau tangata i roto o te whare kaore i puta ki waho o te whare riri ai. Ka mau nga ringa o te taua ki te paru o te whare, ki te wawahi i te whare. Ka karanga a Rongo- karae, " Wahia te apai o te whare." Katahi te whitu tekau tangata ra ka turaki i te apai o te whare, o te puta auahi, hinga katoa. Mate ana etahi tangata o te taua ra i te apai o te whare. Katahi ano te whitu tekau ka puta ki waho riri ai. Ka mate te taua ra; ka whaia a Maruiwi. Ka rongo Te Whanau a Tuwharetoa, ka whakatika i Kawerua, i Te Awa-o-te-Atua, ki te whai. Mau rawa i Okoromatakiwi, i waenganui o Rangitaiki, o Waipunga, ka wha- whai i reira. Ka hinga i reira Te Whanau a Tuwharetoa. Nga rangatira i mate, ko Rongomai-te-ngangana, ko Matangi-kai- awha, me etahi atu. Katahi ka haere a Maruiwi, ka ahu ki Heretaunga, ka mauria a Rongomai me era atu tupapaku hei o mo ratou ki te huarahi. Ka tae ki Te Purotu, ki te whakawhitinga o Mohaka, ka whakatihia nga tupapaku, ka taona. Ka haere a Maru- iwi raua ko Pakaumoana. Ka ahiahi, ka tae ki runga ake o Kaiwaka, ka tahuri ki te mahi wahie. Ka pae nga wahie, katahi ka hoki ka huaina te ingoa o taua wahi, ko Wahie-a- noa. Ka haere i te po, ka peka ki Pokopoko ko Maruiwi i mua, ko Pakaumoana i muri. Ka mate a Maruiwi ki Te Waro-'o-Rehunga. Takiri rawa te ata, kua ngaro katoa te iwi o
![]() |
11 11 |
▲back to top |
No.178. HE KUPU WHAKAMARAMA. Maruiwi; ora ana ko Pakaumoana me ona iwi. Koia te waiata— " Ko te heke ra o Maruiwi Toremi ai ki te reinga; No te mea i whakakopaia mai e Taraiti. Ka mau te hu, Ka hoki te wai o Rakiteao." " Ko te heke ra o Maruiwi Torengi ai ki te reinga I Oruaimoko, e." Ka noho a Pakaumoana ki Heipipi, i Te Wai-o-Hinganga, ki te puke i runga ake i te huarahi e haere nei i Petane ki Kaiarero. Ko te tamaiti a Rongomai-te-ngangana, ka huaina ko Te Whakatihi. Te tamaiti a Matangi-kai-awha, ko Te Umuariki. HE RETA TUKU MAI. Ki te Etita o te Pipiwharauroa TENA koe. Panuitia atu ki nga marae e haere ai koe. Tenei e Pa he mamae o te ngakau he aroha hoki ki te ahua o te raru- rarutanga o nga whakaaro ki te korenga e tae o Taingakawa raua ko tana Mokopuna me o raua iwi ki te karanga a te Tai-rawhiti i karanga mai nei i Manutuke, Turanga. Koia nei te putake I te 3 o nga ra o Maehe ka tae a Taingakawa kia Te Rata Mahuta kia haere raua ki Akarana mo te tima o te 4 o nga ra te taenga atu ki Waahi ka patai mai te Moko- puna, " E Tupu, kei a koe te reta kia taua?" Ka utua e Tupu, " Kaore ano he reta mai ki ahau." E mahara ano hoki ahau tenei he reta mai a to Tupuna a Timi Kara, a o tupuna ranei karanga totika mai ki a koe. " He aha kei ahau kei o papa, ranei i a koe ka kitea mai?" Ko te kupu tonu tena mo taua me o iwi. E Pa, ka marama ai tetahi wahi o te ngakau pouri me te aroha. Na reira ka ata tirohia iho, to Waikato whakatauki ko tenei tangata ko Te Manamana ki te hapa ana i te tahua, e kore e tangi te whakapua, mau tonu i nga iwi e ora nei, ki te kore te tangata e whiwhi e karangatia ranei ki te tahua ko tona whaka- tauki tenei, " Ka hapa a Te Mahamaha." Na reira, he aha koia ra i kore rawa ai tetahi pukapuka totika tonu mai ki a Te Rata? Mehemea pea ko Mahuta ano e ora nei kua tae mai he pukapuka, me waiho koia te haere atu a Te Rata i runga i nga powhiri mo te katoa, i nga reo taki ranei i te marae. Na reira, e nga iwi, e nga hapu, he hanga whakama ano te peka huahua kore ki te kainga me ata karanga marire mai pai ana te pekenga ki te kainga. Na reira ano e nga iwi ranga- tira. He tika pea tenei? Mehemea pea i tae mai ano he reta motuhake kia Te Rata kia Tupu ranei kua pai ki te ki penei. He whaka- hawea ki te tono a nga rangatira o te Tai- rawhiti, na reira he take nui tenei e tino tika ana tenei korenga e tae i taua hui. Heoi ano. Na KEPA TAUKE. Whakatapa, Drury. TIMA MAORI O PARATA. Ko nga ingoa enei e whai ake nei o te tiima Maori kua kowhiritia e Parata hei whaka- whiti ki Poihakena ara ko Nga tangata o mua:— Cunninghain, Capt. (Akarana), Hall (Akarana), Sellars (Akarana), Tregige) Akarana), Maui (Wha- katane), Tapell (Te Puke), Tamu (Taranaki). Mar- tin (Taranaki), Takarangi (Whanganui), Hiahia (Manawatu ) M'Donald (Waipounamu), French (West Coast). Nga tangata o muri— Rongonuku (Whakatane), Rogers (Rotorua), Ryland (Poverty Bay), Rukingi Poverty Bay), Geddis (Akarana), Blake (Heretaunga). Winiata (Horowhenua), Woods (Rotorua), Grace (Welling- ton), Piki (Canterbury), Papakura (Southland). Ko te nuinga o te hunga nei ingoa pakeha otira he toto Maori katoa kei roto i a ratou. Ko Kai- para anake te mea kaore e haere i runga ano i tona kore perangi ki te haere. PITOPITO KORERO. Kua mate a •Rore Wuruhi (Lord Wolseley) te Tianara-whakahaere (Field-Marshal) o nga hoia o te Emepaea o Ingarani i mua atu i a Rore Rapata. He tangata tino matau tenei ki te whakahaere whawhai i ona ra, he tangata toa hoki. I a tatou e noho atu nei kei te noho mai a Takuta Mohana i te pu ki te Tonga te wahi i reira nei a Kapene Kooti. I rokohanga ia e te rewanga o te huka, kore ana e puta mai. Ahakoa kei reira ia e noho ana e rere tonu ana mai ana korero i nga rangi katoa ahakoa he manomano maero tona tawhiti atu. E ko- rerorero tonu ana ia ki tona hoa wahine me nga tangata o tona whare. He mihini tuku korero kei a ia ara he (wireless telegraphy). Ko te tima pahihi nui o te ao inaianei ko te Akuitania. Nga tana e 50, 000.
![]() |
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA. ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀