|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 43. 01 September 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
te Pipiwharauroa,
He Kupu Whakamarama.
NAMA 43. GISBORNE. HEPETEMA 1901.
TE WAIPIRO.
(Na MAUI POMARE M.D.)
(I tuhituhia mo ' Te Pipiwharauroa.'')
KOINEKI tetahi o tatou hoa riri—he ra-
ma. Ahakoa he hoa kino no tatou, hei
aha ma te Maori, ka waiho e ia te rama hei
hoa pai mona, hei rangatira mona. E hara
rawa te Waipiro i te kai—kaore te tangata e
haurangi ana i te kai. Ki te ki a etahi tangata
he kai whakakaha te rama i te tangata; he
tito taua korero, inahoki kua meihatia te kaha
o nga uaua katoa o te tangata i mua o te
kainga i nga karaihe rama, a i muri iho hoki,
na kitea ana, i heke iho te kaha o tana tinana
i muri i tana kainga i te rama, ahakoa te kaha
o tana tinana ki tana whakaaro iho. No reira
kei te korero teka taua mea te Waipiro, kei te
ki ia kei te kaha koe, i te takiwa kaore koe i te
kaha ; kei te ki ia kei te mahana koe, i te
takiwa e anu ana koe. Na i pewheatia e ia i
taea ai e ia te korero tito ki a koe ? E mohio
ana te iwi takuta he kiko o nga uaua hari toto
katoa, a he uaua hari whakaaro ano hoki e
tukuna ana e te roro hei whakahaere i aua
kiko o nga uaua hari toto, kia rarahi ai aua
uaua, a kia ririki ai ranei. Na te whakatika-
nga mai o te rama, ka whakapararutikitia aua
uaua hari whakaaro, no reira ka rarahi nga
uaua hari toto, a i te rarahinga o aua uaua
hari toto ka ngongoa ake nga toto o roto i te
tinana, ka haria mai ki waho ki te kiri haere
ai, na ka rongo te tangata i te mahana, na
reira hoki i whero ai te kanohi me te ihu o aua
tangata kai rama, he nui no nga toto e haria
mai ana ki waho. A ina ano te mutunga o te
korero parau a te rama, i runga i te mahana-
tanga o te tangata, e ai ki tana whakaaro, ka
takoto ki te rori maaku, a ka noho te tangata
haurangi ki reira moe ai. Oho rawa ake kua
ngauria e te matao, kua mate wharo-wharo,
kua tipu nga ngarara o te Mate Kohi ki roto i
a ia, a kaore e roa ka mate ia. Ka haere mai
nga whanaunga ki te tangi, a ki te kai rama
ano hoki a ki te tou i etahi purapura o te mate.
Aue, e te Maori! whakamutua tenei mahi
whakangaro i a taua.
Ehara i te mea heoi nei te korero parau a te
Waipiro, kaore anei ano tetahi: ko te tangata
he ruarua ana kapa, ka kiia e te raina he ra-
ngatira ia, no reira he haute kau te mahi, pau
ake ana kora hereni ngau atu hoki ki ana rawa,
nama atu hoki. Kua rongo koe ki te korero
a te haurangi porangi—whakawiri ke noa atu
ana nga korero. E whakaaro ana au ko, te
tangata e porangi ana ana mahara me ana
korero, ko te waahi pai mo taua tangata ko te
whare porangi, kaore hoki i te ahei kia waiho
noa iho nga porangi kia haere ana. A he tika
hoki ko te wahanga tuatoru o nga tangata
porangi na te rama i hari ki reira. E ki ana
etahi tangata kaore he kino o te mea iti nei,
he karaihe kotahi hoki, kei te ki ahau he mea
kino taua mea iti na. I timata atu hoki i te
iti te kai, ko te matua o te maha raua ko te
haurangi, ko te karaihe tuatahi. Me tuatahi
ano katahi ka tae ki te haurangi. E tika ana
pai ake te kotahi i te toru i te wha, engari pai
rawa ake te kore i te mea kotahi.
Kaore ano ranei koe i pupuri i te " parani"
i te " witiki" ranei i roto i te waha? Kaore
iana i kakati i ngau i te arero, raua ko nga
taha o roto o nga paparinga ? Kaore koe i
ngaungau kai i muri tonu iho; i rongo reka
ranei koe i o kai ? I pewhea te heke o te
huare o roto o to waha? I. pararutikitia a
roto i to waha e taua rama. Na ka pena ka-
toatia e ia te mahi a roto i a koe. Kaore ia
nei koe i te mohio he wai nga wahanga iwa o
roto i te tekau o te tangata, ka horoia katoatia
e ia nga wahi katoa o hou, ki te pararutiki, ka
pararutikitia nga kai mahi wai, whakatoto kai,
ka noho noa iho o kai i roto, ka pirautia, ka
rewa nga paihini o roto i a koe, ka puta mai
he toto kino, te whaea o nga ahua mate katoa
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
ka kino nga roro, ka kino nga whakaaro, ka
kino nga mahi, a ka mate, ka tangi ano, a ka
tito kau nga korero " Na te Atua i homai, na
te Atua i tango atu kia whakakororiatia te
ingoa o te Atua." He tito taua mea; na te
tangata ano ia i patu, kaua e parautia na te
Atua. Tatou ka whakamutu rawa atu i tenei
mea kino, a kia ora roa ake tatou ina mahia e
tatou te tika.
TURUPA AATA KANARA.
(Trooper Arthur Kendall.)
KI TE PIPIWHARAUROA.
ETE manu tangi pai, e koroki nei tou
waha i nga marae kainga, tena koe;
te manu i tohaina ai nga kupu whai mahara
ki nga iwi o te motu. Kia Ora! Panuitia
atu nga mihi mo te matenga o Aata Kanara.
E nga iwi o te motu nei, he nui no te pouri
me te mamae o te ngakau, koia i puke ake ai
te ngakau me tuku atu ma ta tatou manu e hari
atu te rongo o te matenga o Aata Kanara, he
mokopuna na Aatama Papaarangi, o Nga-
puhi ki Hokianga, Matihetihe. He uri no nga
rangatira nunui, kiwhainga, hohourongo. Ko
tona tupuna i hinga ki te whainga i muri
whenua, i tu i te tao, ki tona taha maui; no
reira i huaina ai tona ingoa hapu ko te Tao-
maui.
Ko tenei tamaiti e 21 ona tau. I tae a ia ki
Awherika ki te whawhai ki te Poa; 16 mara-
ma ona ki reira. He nui tana toa me te mohio
ki te mahi i nga purepo nunui. Ko tona nama
he 2378 gunner; no te ope tuarima a ia i haere
ai. I tae mai ana reta ki ona matua, he nui
tona pai ki taua mahi—te rawe, heoi ano te
kino he kopeke i nga po, he hiakai i nga taima
e riri ai. Kaore a ia i raua e te mata a te Poa.
I mate tona hoa i te Poa; he mea hanga
ano naana he kawhena mo tana hoa ki nga
tuuru o te whare karakia o te Poa i riro mai i
a ratou. Kahore a ia i pai me tanu pera me
nga hoia, ko o ratou paraikete ano he kawhena
mo ratou. Hei tohu tena i te nui o te aroha
o tenei tamaiti, me te mohio.
Hoi ra i to ratou hokinga mai ki Niu Tireni,
tae mai ki Hirini, ka eke mai ratou 16, ki
• tetahi tima, tata tonu mai ki uta o Tanitini ka
pangia taua tamaiti e te mate, ao ake hemo
tonu atu. I tae mai te waea a Kapene Meiha,
kua mate a Aata Kanara; ka waeatia atu e
tona papa me rongoa te tupapaku, ka tuku
mai ai, kia kite pai te iwi. I tae ano tona
papa a Hori Kanara ki Akarana, kia kite i te
unga mai o tana tamaiti mate ki te waapu i
Kuini Tiriti. I te nui o tona pouri ka haere
atu a ia ki te mau iho kia tae rawa mai ki tona
kainga ki Matihetihe, ki tona iwi hoki. He
nui te tangihanga i reira, he nui nga iwi i eke
ki te matenga o taua tamaiti, i hua nei te
mahara ka tae ora mai i te whawhai a te Poa,
a tera matou e rongo i nga korero o te wha-
whai ki te Poa. I te ra i tanumia ai. i tae
katoa nga hoia o Hokianga nei me to ratou
Kapene Nerehana, mahita o te kura o Wai-
mamaku. I te wa ka timata te whakatutu o
nga hoia ka rangona te reo o te iwi e karanga
ana, " E Aata, e Aata eei!" He nui no te
ngakau mamae i te kitenga i te mahi a te
tamaiti mate, e mahia ana e nga hoia, a poro-
raru ana te whakatutu a nga hoia me te kape-
ne i te nui o to ratou aroha ki nga Maori e
karanga ana ki te mea mate. I te maunga ki
te urupa he mea tatakirua tonu te haere. I
mua ko Taurau Toi, te kai arahi, muri mai
ko nga hoia, muri mai ko te tupapaku me te
iwi katoa. Ka tae ki te urupa ka whai korero
te kapene o nga hoia. Nei a ia mihi, " E nui
ana to matou pouri me to matou aroha ki
nga matua me te iwi i runga i te matenga o
tenei tamaiti. I taku mohio he nui te pouri o
nga iwi e noho nei me nga pakeha, otira aha-
koa ra e te iwi, te matenga o ta koutou taonga,
i mate i te whawhaitanga mo te mana o tona
Hakui kua hemo ake nei, mo Kuini Wikitoria,
na reira ka tae a tinana mai matou kia kite, a
ki te whakanui hoki i te ra o tona nehunga, i
runga ano i to matou ngakau aroha. Nga
matua o tenei tamaiti, kia ora i roto i te ata-
whai a te Ariki!"
Ka mutu ana korero mihi ka pupuhi nga
hoia i a ratou maimai aroha. Ka mutu ka
hoki ki te kainga. Ka kai nga hoia, he nui te
kai ma te ope hoia, te korukoru me era atu
manu, me te ika me nga ahua kai katoa a te
pakeha. He nui te whakapai o nga hoia mo
te awhina a te Maori—nga mahi ano a te iwi
rongo nui, te iwi Maori, mo enei tu ahua ata-
whai i te tangata.
He mea whakamiharo tenei mo te mamao
rawa o te matenga o te tamaiti kia tae rawa
mai ano ki tana kainga ano tanu ai. Nga
mahi a te momo rangatira. Hoi nei, Kia Ora!
TAURAU TOI.
Opononi, Hokianga.
[ I te ata i mate ai a Aata Kanara, i te mea
ka whakaea mai te pae whenua ka karanga ia,
" Thank God, there's dear old New Zealand.
I'll go ashore to-morrow." —" Kia whaka-
paingia te Atua, ko te wa kainga tera ko Niu
Tireni. Apopo au tae ai ki uta." I tae tu-
papaku ia ki uta.—ETITA.]
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA
TE HUI KI ROTORUA.
(Na TIPI-WHENUA.)
Nga Mahi Karakia.
A HAKOA mo te ngahau mo te ahuareka
AHAKOA te tino take o te hui ki Rotorua, otira
kihai i wareware te wairua. He nui te tangata
kei te ao e noho pohehe ana he kotahi ano to
ratou taha ko te taha anake ki te kikokiko, ko
to tatou taha i rite ai tatou ki te kararehe i
hangaia nei te tangata hei rangatira, e ware-
ware ana ratou he taha wairua ano to ratou,
ko to tatou taha e tata ai tatou ki te Atua,
he wairua nei. Na te Kawanatanga i whangai
nga tinana ki te kai, na te Atua i whangai nga
wairua ki te " taro o te ora." E mahara katoa
ana te tangata ki te whangai i te tinana he
ruarua ia e mahara ana ki te whangai i o
ratou wairua.
He tika ko te hui nui atu tenei a te Maori,
i kitea ai nga iwi katoa; ko te hui ano hoki
tenei i kitea ai te nui o te minita, me te pokai
torea. E 26 katoa nga minita Maori i Rotorua
e 5 no te Weteriana e 21 no te Hahi o Inga-
rangi ; e 4 nga minita pakeha, kotahi te pihopa
ko te Pihopa o Waiapu. O te Hahi o Inga-
rangi ko : Mohi Turei, Rutene te Aihu, Haka-
raia Pahewa, Timutimu Tawhai, Rameka
Haumia, Ratema te Awekotuku, Nikora Tau-
tau, Taimona Hapimana (i te mate), Hare
Ruarangi, Tiopira Paerata, Timoti Kiriwi,
Matiu Kapa, Wiki te Paa, Hone Papahia,
Reihana Kamiti, Reihana Ngatote, Herewini
Paerata, Perere Peneti, Mokai Kereru, Teri
Paerata, Hoeta Wharewhiti, Hemi Huata.
O te Weteriana ko : Rapata Tahupotiki (Had-
don ), Hauraki Paora, Piripi Rakena, Hapeta
Renata, Te Uira. Nga minita pakeha ko Te
Kutia, ko te Kitohi, ko te Hamana. I whaka-
riteritea me huri haere te karakia a nga minita,
he ata he iwi ke, he ahiahi he iwi ke ; na tenei
tikanga kaore e waimeha te reo kotahi, engari
ki te whakaaro a etahi iwi ko nga tangata pai
tonu hei a ratou i nga ra katoa. Ka kitea i
konei te tu o tena minita o tena minita.
I te Ratapu tuatahi i whakakotahitia te
karakia i te mea he hui whakatooputanga tenei
i nga iwi katoa. I waho tonu te karakiatanga,
he paki te nohoanga o nga kai-karakia. Te
himene tuatahi na te peene o Otaki; ko te inoi
i a Matiu Kapa, na Hapeta Renata i korero te
upoko; te himene tuarua i a Ngapuhi; te
kauwhau tuatahi i a Rapata Tahupotiki; te
himene tuatoru i a Ngatiwhatua; te kauwhau
tuarua i a Perere Peneti; te himene tuawha i
a Whanganui. I te takiwa e kohikohi ana ka
whakatangitangi te peene o Otaki. Ka mutu
tenei ka timata te himene a Ngatiporou :—
Kaore ra i konei
He wahi pumai mou.
Ko te rangi he rangi maori, moe mai nga ka-
nohi o te tangata, hamama mai te waha, " ka
kino te haere "—whakarongo ana nga iwi tau-
hou ki te rangi maori e meinga ana hei rangi
himene. Engari mo nga rangi pakeha, waiho
atu i a Ngapuhi me Ngatiwhatua te paraihe;
ka piki ka heke, ka tioro ka whakatanohu, ka
whakawiriwiri—tino paiatu—whakarongo ana
nga iwi kuare ki te waiata.
I whakaritea ki te Mihinare ki te Weteriana
nga kauwhau nga himene—tau ana mai te
aroha ki te titiro ki nga iwi e huihui ana ki te
koropiko ki a Ihowa. Ko etahi iwi i titiro
tonu mai i tawhiti—he pehea ra nga whakaaro
i roto i o ratou ngakau.
Mo nga kauwhau. E mohio ana, kua rongo
hoki nga kai korero o TE PIPIWHARAUROA ki
a Perere Peneti; ko te tangata tauhou ia ko
Tahupotiki. 1 tino whaia tenei tangata te
whakarongo e nga iwi katoa. He roa, he nui,
he atahua, he pai te reo, he tau ki te korero,
he mohio ki nga tino kupu a te Maori; kaore
te tangata e turamoe ki te whakarongo ki ana
kauwhau. • No Ngatiruanui tenei tangata, he
mokopuna na Titokowaru, engari ki taku
hakiri kaore tana mahi i te manaakitia e tona
iwi. Kaore ratou i te mohio ki te nui o ta
ratou taonga, he " poropiti " kahore e Whaka-
honoretia e tona ake iwi.
Hui katoa te kohi £15 5s. ko to te karakia o
te ahiahi e £3, o te karakia o Te Whakarewa-
rewa 19/-; i tukuna katoatia mo te kura kotiro
Maori i Akarana.
I te karakia o te ahiahi i a Nikora Tautau
raua ko Hauraki Paora nga kauwhau; ko te
peene o Kaikohe ki te whakatangitangi. He
mea ui na Nikora tana rarangi: " Tena koa
te tikanga mo to mahi ki te tangata." Rere
ana te patai a Nikora ka hapainga e Ngati-
porou : "Ko te tikanga tenei mo taku mahi ki
te tangata,. ............ Kei mamae hoki
tetahi tangata i aku kupu i aku mahi ....."
Ka timata te korero a Nikora, " Ae, kia tupato
kei mamae te tangata i o kupu, i nga kupu o
haka. Kia pai nga haka ki te mokopuna a te
Kuini, kei hoki tera ki tona kainga ka ki he
iwi tutua te Maori." He tika hoki ta Nikora.
Ina koa i ki iho te Tiuka ki a Timi Kara kia
whakapakehatia nga haka katoa me nga waiata
o te hui ki Rotorua. Ahakoa he iwi kotahi te
Maori, e rere ke ana ano te ahua o tena iwi o
tena iwi, o tena hapu o tena hapu, He iwi
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
ano kahore e rangona te korero kino, heoi ano
ko nga rorirori ruarua nei, he iwi ano he tino
reo tonu nga kupu weriweri; ka whawhatia e
te kupu nga wahi ngaro o te tangata. I tu-
pono au ki tetahi rangapu tangata ; ko a ratou
korero weriweri atu, e whakama te kuri, a i
mamae taku ngakau.
I kauwhau ano a Perere Peneti raua ko
Reweti Kohere i nga whare karakia pakeha o
Rotorua, ki to te Mihinare ki to te Perehipiti-
ana; i haere ano i a raua nga koea Maori, hei
waiata i waenganui i te pakeha.
Nga Taonga ma Te Manuhiri.
E kiia ana i tata ki te £2000 te utu o nga
taonga i tapaea e te Iwi Maori ki te Tiuka
raua ko tana hoa. Kaore pea he hiahia o etahi
tangata ki te hoatu taonga, no te kitenga i
etahi ka ngahau. Ko te nuinga o nga tangata
i tapae taonga ki te Tiuka kaore i mohiotia e
te Tiuka, heoi ano ko nga tino rangatira anake
i mohiotia; i haere nga taonga i runga i te
ingoa o te iwi nui. Hui katoa nga taonga e
40 takapau, korowai, e 20 kahu huruhuru—
mahiti, kiwi, e 6 nga patu pounamu, e 3 nga
hoeroa, he tiki, he toki, he neke-tai he wekete
raranga, he kete, he piupiu, he poi, ko te waka
a Te Arawa. I tino whakahe te pakeha mo te
nui rawa o nga taonga a te Maori i hoatu ai ki
te Tiuka. Mehemea i ruarua ka tino kainga-
kautia e ia. Tetahi ano, he oha etahi o aua
mea, a kaore e tika kia hoatu ki te tangata,
kia tukua ranei ki waho o Niu Tireni. Ka nui
ke atu nga taonga a te Maori kei te pakeha,
ka iti noa iho kei te Maori. E ahua whakaae
ana au ki nga korero a nga pakeha, ko a taua
taonga maori tetahi tohu rangatira o te Iwi
Maori.
Te Hokinga ki nga Kainga.
E rua nga wiki i noho huihui ai nga iwi ki
Rotorua; i aua wiki he whakaeke tonu te
mahi a nga iwi, a tae noa ki te ra i tae ai te
manuhiri ki Rotorua. He nui te mahi i aua
wiki: ko. te hui a Te Kotahitanga i Ohinemutu,
he matakitaki i nga tipua o Rotorua; ko te
tino mahi ia he akoako haka, i te ata i te po.
E rangona ana te reo o te haka i nga wahi
katoa, rangona atu ana i te taone a Te Arawa
e hamama ana te waha. Otira i te ahiahi o te
Hatarei i te mea kua hoki te manuhiri, ngaro
ana te reo haka, te waiata, ano he parekura na
te mate, te kiiki te waha te aha.
I te Ratapu ka timata te hokihoki a te ta-
ngata, a tae noa ki te Paraire, e rua tereina ki
ia ra ia ra, he-whawhai tonu te mahi kia eke
ki te tereina; ko Ngatiporou te.iwi whaka-
mutunga ki te noho ki te puni. I tae mai a
Te Arawa ki te teihana ki te poroporoaki
ki nga iwi i tau nei ki tona marae. I
Akarana te tino wehewehenga, i tere ai te tai
Tokerau Hauauru, Tonga, Rawhiti. I tono
nga pakeha o Akarana, i nga rongo hau mai
o Rotorua, kia haka nga Maori ki Akarana
ko tetahi wahi o te moni mo te kura kotiro
Maori, otira kihai i taea. I kiki tonu a Aka-
rana i te Maori, ngaweki ana. I puta ano te
aroha o te Kawanatanga ki nga iwi i konei, i
whakatuwheratia etahi whare kai ki te Maori..
Kaore i rikarika te manaaki a te Kawanatanga
i nga iwi, te whangai i te tangata—i tino wha-
kanuia te iwi Maori.
I te rerenga mai 9 te tima o te Tai-Rawhiti
o te " Moura " ka whakaemi nga iwi ki Kuini
Waapu, pouri tonu. Ka poroporoaki, ka haka,
ka whai-korero, ka waiata :—
E kore te aroha e mate mai i te marama,
Ka takoto atu mo nga tau maha e au !
Pere taku titiro ki runga o Moehau,
Ko koe kei runga i te kare o te wai, e au !
"Hei konei ra nga iwi, hei konei Akarana hei
konei Te Whakarewarewa, hei konei Rotorua,
hei konei! Ahea ra tatou te kitekite ai ano ?
Ka pou te ihu o te tima pai o te " Moura," he
marino he aio, otira ana to moho kei nga
Whakarara. I Ihi Keepa ka puta te hau, ka
tu te moana, ka tupotupou to matou kaipuke,
ko te putunga o te tangata, tawari noa atu ana,
koromeke noa mai ana, kaore e whara kai, ko
te hemo tonu etahi, heoi ano ka whakamana-
wanui tonu kia tae ki te wa kainga—ki Tura-
nganui-a-Rua.
He pao:—
Ko Rongo-taha-a-rangi, he uri paroa ;
Ka hinga au ka takoto,
Moe tuturi moe pepeke, moe tupoupou.
Ko te rite i ahau ko Mahutonga e huri i te ao ;
He maero au nei he kaahu kake i te waru,
Kai te matuku e hu ana i te repo—hu . .!
( Taria te roanga o nga korero.)
HE RIPENETA PONO.
I TUHITUHI pukapuka ki a Te Hetana a Hone
Toia, i mau pu nei ratou ko tona hapu ki te wha-
whai ki te Kawanatanga i te tau 1898, i Waima, Hoki-
anga :—
. Nui atu to matou pouri mo ta matou raruraru. I
hari i manawareka matou i te taenga mai o te tama a
te Kingi. Hei whakamarietanga mo to matou he, hei
whakaatu i to matou pono me to matou whakawhetai,
me whakaatu e koe ki te Kingi he ope ta matou e hia-
hia ana ki te haere ki te whawhai ki nga wahi katoa e
unga ai matou e te Kingi.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE WAHI WHAKATEKAU.
KI TE PIPIWHARAUROA.
E MANU, tena he korero mau mo te ma-
rama o Hepetema nei. He kupu nui
e Pi, hei panui haere mau ki nga tai katoa nei.
He kupu kua ngaro, kua wareware ranei i te
iwi, ara, i te katoatanga o te Hahi Tapu puta
noa i te ao, i mauiui ai i ngoikore ai nga mahi
o te Whakapono i nga wahi katoa. Ko te
kupu nei na,—he kore oranga kei te whaka-
maukati i nga mahi katoa a Te Hahi. Tena,
na te aha i kore ai e whai oranga ? Kotahi
ano te whakautu mo tena patai, ara, koia nei •
kua kotiti ke tatou i te huarahi i whakatakoto-
ria e Ihowa o Mohi mai ano—ko nga whaka-
tekau ia kihai i te whakatapua i enei ra ki a
Ihowa. Kei te kaiponuhia ke e te nuinga o
tana iwi, kihai i te maka ki te takotoranga
moni a Ihowa hei whangai i te ope whawhai a
Ihu Karaiti i te ao katoa, i te pouaru, i nga
pani, me nga rawakore. Whakarongo raia ki
ta Maraki Poropiti mo tenei mahi he—" E
tahae ranei te tangata i ta te Atua ? Heoi
kua tahaetia taku e koutou. A e mea ana
koutou, He pehea ta matou tahaetanga i tau ?
Ko nga whakatekau ra, me nga whakahere.
Kua kanga, kua kanga koutou; na koutou
hoki taku i tahae, na tenei iwi katoa." E pa
ma, ma wai e ki kahore tenei kanga a Ihowa
i te tau ki runga ki Tana Hahi i enei ra, mo
te hara o ana tangata. Ko te mea tika ia, me
whakaaro tatou ki tenei whakahau a Ihowa,
me haere te Hahi o tenei ra i te huarahi i
haerea e te Hahi i a Mohi, me tango i te oati a
Hakopa, " Ka hoatu e ahau ki a koe nga wha-
katekau o nga mea katoa e homai e koe ki a
au." ( Ken. 28. 22.) Ma tenei " e tuwhera ai
i a Ihowa o nga mano, nga matapihi o te rangi
ki a tatou, e ringihia ai he manaakitanga ki
runga i a tatou kia kore ra ano he takotoranga."
Ma konei anake, e ea ai i te Hahi nga mahi
taimaha o enei ra. Tirohia iho nga tohutohu
e mau ake nei.
He kupu tohutohu mo te hoatu noa ki a Ihowa.
1. Ata akona te Karaipiture e ki nei—" Nga
whakatekau katoa—na Ihowa ena; e tapu ana
ki a Ihowa." (Rewit. 27. 30.)
2. Ata tauria marikatia nga moni e puta mai
ana ki a koe, mo to mahi, mo o taonga hoko-
hoko ranei i ia wiki, marama, koata ranei.
3. Ata wehea te whakatekau o enei moni mo
nga mahi a Ihowa to tatou Atua, ara, mo Tona
Hahi, mo te kawe i te Rongo Pai ki nga
Tauiwi, mo te whangai rawakore, pouaru, tu-
roro, me era atu tini mahi-pai mahi aroha.
Neina te tikanga o te whakatekau—Mehe-
mea he hawhe-karaone tau, wehea te toru kapa;
mehe rima hereni, wehea te hikipene; mehe
tekau hereni, wehea te hereni kotahi; mehe
pauna, wehea te rua hereni; mehe tekau pauna
wehea te pauna kotahi. Peneitia a puta noa,
ko nga whakatekau enei, kua whakatapua noa
mai ki a Ihowa, kaua e whakanoaia hei raweke
ma tatou.
4. Na, ki te tonoa he moni i a koe mo nga
mahi huhua noaatu o te Whakapono, o te aro-
ha, tangohia mai i to puranga moni whaka-
tekau, kaua e ki penei na " Kahore aku moni
mo tena mea," kua pae nei hoki o moni whaka-
tekau.
5. Tetahi ano, ki te tonoa he moni i a koe
e tetahi tangata e Te Hahi ranei mo nga mahi
kua kiia ake nei, kia mahara, e hara i te mea
e hoatu ana e koe taua moni ma taua tangata,
Hahi ranei, kao, engari e whakahokia ana e
koe ki a Ihowa, te Kai-homai i nga mea katoa,
tetahi wahi, ara, te whakatekau, o ana mea
ake ano. E ki nei hoki a Paora Apotoro. "E
matau ana hoki tatou ki te aroha noa o to
tatou Ariki o Ihu Karaiti, i a ia e whaitaonga
ana, whakarawakore iho ana i a ia, he whaka-
aro ki a koutou, kia whai taonga ai koutou i
tona rawakoretanga." (2 Kor. S. 9.)
Na TAMATI KEREHI,
Wairau, Akuhata 10, 1901. Ahirikona.
HE TAUTOKO HE PATAI.
E TINO tautoko ana matou i nga korero
a Te Kerehi, Ahirikona o Wairau, mo
te wehe i nga wahi whakatekau. Ki ta matou
titiro nui atu te taumaha o te Iwi Maori ki te
kohikohi mo nga mahi a te Hahi mo etahi atu
take ranei e tika ana kia tautokona. Kua ta-
koto noa atu te Wero a Te Wiremu, otira
kahore ano kia hoki i te Iwi Maori, a e kore
pea e ea i tenei whakatupuranga. He wero
ano ta Hemi Wiremu, kati kaore ano kia ha-
mumu te iwi ki a ratou te wero. Kua tohe
noa atu matou kia kohi te iwi mo te kura ko-
tiro i Akarana, kei te noho puku tonu te nui-
nga o te tangata; ko te pakeha ia ko te iwi e
taunutia nei e te Maori he kaiponu, kei te ko-
hi. Otira kei te whakaaroaro ano etahi iwi
ki te tautoko i anei take.
He mahi ano ka hihiko te tangata ki te kohi
—ko nga whare karakia,—maringi ana te mo-
ni. Inahoki i te hui o te whare karakia i te
Muriwai kaha atu te kohinga a nga mana, e
£840 te moni ahakoa kaore i eke ki te £100
te nama i runga i te whare. He mea tino
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
whakamiharo rawa tenei. I mahara te nga-
kau i te nui o te moni e whakia te kapa mo te
kura i Akarana; kua takoto noa atu te tono
kia hoatu tetahi wahi iti nei mo te kura otira
kahore ano he whakahoki; na konei te ngakau
ka ui, ka peheatia ra tenei £840 i kohia nei i
runga i te ingoa o te Hahi o te Atua.
He patai:—
He aha i hihiko ai te tangata ki te kohi mo nga
whare karakia, a i puhoi ai ki te kohi oranga mo
nga minita hei karakia mo roto o aua whare?
E hiahia ana matou kia whakaata te tanga-
ta i tana whakautu mo tenei patai, a ki te tu-
hia tona ingoa ka taia e matou ki TE PIPI-
WHARAUROA.
He mea pai ki te tuhituhia e nga minita o
ia pariha o ia pariha nga ingoa o nga tangata
e whakaae ana kia wehe i nga wahi whakate-
kau ; ma tenei tikanga e kore ai te tangata e
uhupoho ki te hoatu i tetahi wahi o tana pu-
ranga moni mo nga mahi pai, i te mea kua
whakatapua era moni mo tera tikanga. He
maha nga tangata e kohi mo te kura mehe-
mea e tonoa ana, e whakamaharatia ana kia
kohi, i kore ai hoki etahi tangata e kohi he
wareware noa iho ehara i te kaiponu.
Tetahi take pea i taumaha ai te tangata ki
te kohi inaianei, he kore kaore e whakaakona
ana ki nga mahi ohaoha, he awhina no te hahi
i Ingarangi, he kore hoki e ohaoha tonu i nga
Ratapu katoa penei me te pakeha, inahoki
i whakaakona taua kia ohaoha i nga Ratapu e
whakatakotoria ana te Hapa, a me te mau
tonu hoki o taua ki taua tikanga pai.
Ko te tikanga o te Rongo Pai kei te tangata
te whakaaro mo tana e hoatu ai, " Kia rite ano
ki ta tenei ki ta tenei i whakaaro ai i roto i
tona ngakau; kaua e tua pouri, kaua e tua
whakauaua, ko ta te Atua hoki e aroha ai, he
tangata e hoatu ana i runga i te ngakau ma-
rama. " (2 Kri. 9, 7.) otira he torutoru noa iho
nga tangata e tae ana ki te wahi whakatekau
ta ratou hoatutanga ki te Atua, ara kei raro
tatou i te Hurai i hoatu nei i te wahi whaka-
tekau o nga rawa katoa, ko te tikanga ia kia
nui ake ta tatou, kei raro nei hoki tatou i te
aroha noa kahore i raro i te Ture pera me te
Hurai. Kahore he kupu a te Karaiti kia
whakamutua te hoatu i nga wahi whakatekau
engari i mea ia kia whakaritea tonutia taua
tikanga ( Ruka 11, 42.)
He kupu whakamutunga. Kei mea te ta-
ngata ki te kaiponu ia ki nga mahi a te Atua
e rangatira ia—tirohia ta te Karaipiture : " Ta
tetahi he rui, heoi e tapiritia mai ana, ta tetahi
he kaiponu i te mea tika, a, rawa-kore noa
iho" ( Whitau. 11, 42.)
NGA RONGO KORERO O PONEKE.
ITU te Hon. Timi Kara ki te whakaatu ki
te Whare e whakatikatikaina ana te Ture
Whenua i tenei Paremete. I roa ai te timata
i te ture he raruraru no tetahi o nga takiwa,
he tatari hoki no te Kawanatanga kia tino
marama tana whiriwhiringa i ana tangata mo
nga Kaunihera.
E rua nga po o Timi Kara ki Turanga nei
ka hoki ki Poneke; i hoki ki te kawe mai i te
hoa wahine i a Materoa, he mate. I kaha
rawa tona mate engari kua mama ake inaia-
nei. I ki te Minita kahore ano kia tino tuturu
te haere o nga iwi ki Ingarangi.
Kua hamenetia a Mahuta e tetahi rangatira
papara-kauta o Poneke mo te utu o te nohoa-
nga o tona iwi i tona whare. I mea a Mahuta
ehara i a ia te whakaaro kia noho tona iwi ki
reira, tetahi i mea te Kawanatanga ma ratou
e utu katoa tona nohoanga i Poneke. Ko te-
tahi wahi o te nama kua utua e te Kawanata-
nga, ko tetahi wahi, £182, kahore ano. I mea
te Kawanatanga he tino nui rawa te moni hei
utunga.
Kei te tonoa e te pakeha ki te Kawanatanga
kia utua te moni mokete a te Peeke o Niu Ti-
reni i runga i nga whenua o Turanga i raro i
te Kamupene Whakahaere Whenua o te Tai
Rawhiti, o Wi Pere raua ko Timi Kara; ka
tata hoki te hokona e te Peeke. Ki te ea
i te Kawanatanga te mokete ka hoki mai ano
tetahi wahi moni ki te iwi whenua. Ki te ro-
ngo e whakaae ana te Kawanatanga.
Nga Moni o te Koroni.
Kua whakatakotoria e Te Hetana te kai-
tiaki o nga moni o te koroni, tana kaute ki te
aroaro o te Whare. Nga moni i puta mai ki
te Kawanatanga, £5,906,916; i pau i te tau,
£5,479,703 toe iho, £427,213, hui atu ki te
toenga o tera tau ka eke ki te £532,564. I
maharatia tera e kore he toenga engari ka
nama, otira kaore, ahakoa nui nga moni o te
koroni i pau i te tukunga hoia ki. Awherika, i
te taenga mai o te Tiuka o Ioka, i te penihana
mo nga kaumatua e £215,000. Te nama a
te koroni i tera tau, £47,874452, i tenei tau
£49,591,245, ara £1,716,793, te pikinga.
Nga moni a te Kawanatanga i pau i te tae-
nga mai o te Tiuka ki konei e £50,972.
Ahakoa i whakaititia te utu o nga rerewe,
kitea ana i nui ke atu te moni i tenei tau, i te
ngawari o te utu kanui te haereere o te tanga-
ta ; ko te pou-tapeta rawa te mea i heke, engari
e whakaarohia ana taihoa ka piki i te ngawari
o te utu mo te reta ka nui te tuhituhi puka-
puka o te tangata.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
A WAIKATO I ROTORUA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA, tena koe, mau e tuku atu ena
kupu ki to manu.
Te tuatahi, he mihi atu, kia ora te Tiuka
me tana hoa wahine, tae atu ki a Kingi Eruera.
Kia ora hoki te Kawana, te Pirimia, a Timi
Kara, a Kapene Mea, me nga komiti i raro i
a raua. Kia ora nga kai whakahaere katoa o
tenei hui pai, hui rangimarie, e kore nei e
wareware i te ngakau. Tena koutou katoa.
Taku korero ki a koe e te ETITA ara mo to
panui i te Nama 41, e ki nei, i reira katoa nga
iwi ngaro atu ko Waikato anake. E hoa e
tino he ana tenei korero au, no te mea kahore
pea koe i kite i a au me toku hapu a Ngati-
whawhakia, e 70 katoa matou i Rotorua, e
karangatia ana to matou ingoa ko Waikato,
ko to matou puni i te taha hauraro o to Nga-
iterangi, i mohio te Komiti Maori o te marae
ki a matou me W. Hipango, koia nei te apiha
whakaputa i nga raihana kai mo nga teneti. '
No te 10 o nga ra o Hune ka tae matou ki
Rotorua, no te 11 o nga ra ka kiia me hui te
ngohi a Ngaiterangi a Hauraki me Waikato.
I akoako katoa enei iwi i roto i te teneti
e korerotia nei e koe. I te 13 o nga ra
ka hui ki roto i taua teneti, ka panuitia e Hone
Heke me kowhiri kia tokowha nga tangata o
roto o ia hapu hei arahi mai i te Tiuka i te
teihana tae noa ki te hoteera, hei tiaki haere i
te Tiuka raua ko tana wahine. Ko te ture i
whakaritea e taua komiti me kakahu maori
anake taua iwi, no reira ka tae mai te Tiuka,
kahore o matou kakahu maori, ka mahue ma-
tou ki waho o taua ropu, engari i tu matou me
a matou koikoi i te taha o te rori e paahi ana
te Tiuka me tana wahine i runga i te pahihi, i
haere matou i roto i nga tangata a tae noa te
Tiuka ki te hoteera katahi ka mutu ta matou
tiaki ka hoki ki to matou puni. Na tera ano
etehi o Waikato i reira: ko Honana te Maioha
raua ko Ikamaupoho, ko nga matua tonu ena
o Mahuta, ko te Tahuna Herangi ko te taokete
tena o Mahuta,' tera ano etehi o Waikato ko
Ngati-Haua ko Ngati-Koroki, i noho era ki
Ohinemutu ki roto i a te Arawa. No reira e
hoa kia mohio koe i tata a Waikato ki te 200
i tae ki Rotorua nuku atu ranei ki te powhiri i
te Tiuka. I mahi katoa matou i nga mahi e
rite ana mo te ra o te Tiuka raua ko tona hoa
wahine, engari e hoa no te tukunga a te Tiuka
i nga metara katahi matou ka ngaro, kahore
matou i whiwhi i aua metara; otiia he aha
koa kahore matou e pouri, no te mea ko te
powhiri anake me te kite i te Tiuka raua ko
tona hoa wahine te mea i haerea atu ai, ko te
kite hoki i nga iwi Maori. Na e hoa hei mo-
hiotanga mou i te nui o Waikato i tae ki
Rotorua.
No te Mane te 17 o nga ra ka hoki mai a
Waikato ki ona kainga. Ko te tereina o te
ata o taua ra mo Waikato anake me Ngaitahu
kaua rawa etehi atu iwi, no reira ka titiro au
i nga tangata o taua tereini i tata ki te 300,
ka mohio au no Waikato te nuinga. E hoa
ko te take i nui ai aku korero mo Waikato na
runga i to panui kei mahara nga iwi he tika
kaore a Waikato i haere ki Rotorua ki te
powhiri i te Tiuka raua ko tana hoa wahine,
waihoki i mahue i a koe a Hauraki ara a Ngati-
maru, a Ngatipaoa, a Ngaitamatera a Ngati-
whanaunga; i tae ano enei ki Rotorua. Heoi
ra e hoa ki te pai koe ki te panui i ena korero
e pai ana ki te kore e pai ana, kei a koe anake
te tikanga. Kia ora koe.
Na to whanaunga,
na KARAKA KERERU TARAWHITI.
Huntly, Waikato.
[E hari ana matou i te nui o te haere a Wai-
kato ki Rotorua kia kite i to tatou rangatira.
He kore tonu kaore i mohio i wareware ai a
Waikato. Kia ora a Waikato me te uri o
Potatau.—ETITA.]
TE RONGOA MO TE MATE-RANGO.
NA Hohepa Wahangu o Parengarenga te
reta ki a matou he ui i te rongoa mo te
mate-rango o te hoiho. Kaore matou e tino
mohio ki te rongoa tino pai mo taua mate,
engari kei etahi pea e mohio ana, ma ratou e
whakaatu ki roto i TE PIPIWHARAUROA. Ko
enei nga rongoa e rongo ana matou, he rongoa
e mama ana ki te Maori:—
1. He taewa; me whangai ota ki te hoiho.
2. He wai tai, he wai ranei i whakananua ki te tote.
3. He wai putake harakeke; i etahi wa e whaka-
nanua ana ki tetahi wahi tupeka iti.
4. He tarutaru pakeha (pennyroyal); he ahua rite
ki te miniti, engari he puawai aumoana ona
penei me te violet. Me kohua, ko te wai e whaka-
inu ki te hoiho.
Ki te pania te kauae o te hoiho ki te hinu-
whenua i whakananua ki te wai kaore e tau-
ngia e te rango ; me pera ano hoki e ngahoro
ai nga heeki, engari kaua te hinu e tino kaha
kei tihorea te hoiho. E mate ai te hoiho ma
tana ngaungau i tetahi wahi o tona tinana, ka
tupono te uru o te heeki ki roto o te puku. Ka
hiroki te hoiho kahore e kaha ki te kai, ka
heke te wai i te ihu, kua pangia e taua mate.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KURA KOTIRO MAORI.
Te Whakatakotoranga i te Kohatu o te Papa.
(Na TIPI-WHENUA. )
OTE hunga i whiriwhiria e te hui a Te
Kotahitanga i Ohinemutu kia haere ki
Akarana ki te whakatakotoranga e te Tiuka o
te kohatu o te papa o te Kura Kotiro Maori,
hei whakatau mo nga iwi, ko enei i tae : Ta-
mihana te Huirau me Wiremu Tuapokai,
Ngatimaniapoto; Pene Heihi, Ngatiporou;
Tame Arapata, Rongowhakaata; Rev. Mokai
Kereru, Ngarauru; Rev. Rameka Haumia,
Te Arawa; Ratana Ngahina, Eruera te Kahu
me tana hoa wahine, Ngatiapa; Utiku Potaka,
Ngatiwhiti; Rev. H. T. Paerata, Tiki Paaka
me Kingi, Tuwharetoa; Ihaka Whanga, Ka-
hungunu ki te Wairoa; Pene Taui, Ngapuhi,
Te Rarawa, me te Aupouri; Tutange, Ngati-
ruanui; o Te Kotahitanga o Te Aute ko Rev.
Perere Peneti, ko Hana Peneti, ko Reweti
Kohere. Ko etahi o te hunga i whiriwhiria
kihai i whakaaro mo te haere ki Akarana.
Ko nga minita, i haere i te tono a te Pihopa o
Akarana. I reira a Mohi Turei me Hakaraia
Pahewa, o Ngatiporou; a Matiu Kapa, a
Reihana Ngatote, a Tiopira Paerata, a Here-
wini Paerata, a Timoti Kiriwi, a Wiremu
Keretene, a Wiki te Paa, o Ngapuhi; a Hare
Ruarangi o Ngatiwhatua, a Nikora Tautau, o
Waikato. No te Hahi o Ingarangi enei katoa.
No te Weteriana ko Rapata Tahupotiki. Tera
atu ano etahi kua wareware i a au nga ingoa.
I Niumakete ka tuku matou ki raro o te
tereina, i reira a Mihi Kiki, te hekeretari o te
kura e tatari ana mai ki tana manuhiri; ka
eke matou ki te kooti ka haria ki Tipene, i
manaakitia ai matou e te Mete raua ko tana
hoa. I te Ra-rua ka matakitaki matou ki te
powhiri a te pakeha i te Tiuka, i arahina mai
tana kaipuke a te Opira e nga manuao, tangi
nga purepo o te moana o tahaki, tanuku ana
te whenua; engari ko te mahi whakamiharo
atu ko nga mahi ahi a te pakeha i te po, na
nga kanohi i reira i ata matakitaki.
I -te 2 karaka i te Ra-toru Hune 12 ka hui-
hui katoa matou nga Maori ki Tipene kia
kotahi ai te haerenga ki te wahi hei turanga
mo te kura, tae rawa atu ka ngaro te whenua
i te pakeha, i te hoia, he tokomaha ano nga
Maori i reira. Ko te tomonga atu o te Tiuka
ma roto i tetahi whare i whakaritea ki tetahi
whare whakairo, nui atu te pai, i whiriwhiria
• etahi o matou kia tu i roto i te whare, hei
kai-tiaki honore, kia haere te Tiuka raua ko
tana hoa i waenganui. I tataingia te whenua
e te pakeha, ki te putiputi, ki te kara, ka titiro
iho ki te moana—nui atu te pai.
I mua atu o te taenga mai o te manuhiri ka
tu a Perere Peneti ki te kauwhau ki te tini o te
pakeha. I whakaatu ia i te nui o te whakaaro o
te iwi pakeha i enei ra ki te awhina i te Iwi
Maori; i mea ano ia i te tika o te whakaako i
nga kotiro Maori hei wahine ma nga tamariki
tane e haere ana ki nga kareti—me whakaako
nga tane me nga wahine.
I muri iho i te mea e tatari ana ka panuitia
te reta a tetahi pakeha o Orakei, ko Mr. Coates
te ingoa, he wero nana ki te kohikohi etahi
tangata 19 kia rima pauna ma te mea kotahi, i
mua atu o te whakatakotoranga o te kohatu,
ka homai e ia e £5. Na te Paraimete te £5
tuatahi, muri iho na te Mea o Paneera, na
Makimare na Mihi Kiiti na etahi atu; o nga
Maori ko Rev. Hone Papahia, ko Eruera te
Kahu me tana hoa wahine—hui katoa nga
moni i kohia i nga meneti ruarua £110. Na
Rore me Reiri Renewhare £10 10s. na Takuta
Kemara £5 ia tau ia tau, a mate noa ia. No
te kohikohi e £97, no roto o nga pukoro i
whakatakotoria e nga tamariki ki runga i te
kohatu £110 17, no nga tikiti £25. Hui katoa
nga moni i kohia i tenei ra e £358 7s. E
te pakeha pai!
Na te umere tonu ka paha ka mohio ka tata
te ope kingi. Ka hangai ki waenganui i a ma-
tou ka whakanui matou; tata tonu atu ko te
pa tonu te ringa. Ka tau te manuhiri ka ha-
painga e nga tamariki o Tipene te waiata mo
te Kingi. Na te Paraimete i karakia na te
Pihopa o Waiapu te taha Maori. Ka puaki
anei kupu i te Tiuka, " I runga i te whakapono
o te Ariki o Ihu Karaiti, me te inoi ano mo te
manaakitanga, ka whakatakotoria e ahau tenei
kohatu, i runga i te ingoa o te Matua, o te
Tama, o te Wairua Tapu, Amine !" Ka mutu
ka timataria he himene Maori e nga tamariki
o Tipene : ' Te take o te Hahi, ko Ihu Karaiti.'
I te mutunga o te karakia ka hapainga e te
tamariki Maori te ngeri, " Ka mate, ka mate,"
whakanakana ana nga kanohi o te Tiuka, i te
rongonga tuatahi ki te haka a te Maori, he
. parakuihi tenei kei Rotorua te tina. Muri iho
ka tu tonu te Tiuka ka whakatatare ki te ope
haka, katahi ka hapainga ano—auahi ana—ka
kata te Tiuka.
Ko to matou tino kaumatua rawa ko Patara
te Tuhi he papa no Mahuta i whariru ki te
manuhiri—ko ia te Maori tuatahi ki te ringa-
ringa ki nga tamariki a te Kingi. He kauma-
tua rangatira tenei. I tae rawa ia ki Ingarangi,
ko ia hoki te Etita o " Te Hokioi."
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Ka eke te Tiuka ki runga i te kareti, ka tu
mai te ringa o Te Hetana, ko te hapaitanga a
te pakeke i a " Ka mate, ka mate," tuaruatia
ano, haruru ana.
I hoatu e te komiti o te kura ki te wahine a
te Tiuka te paraharaha i pania ai te uku ki te
kohatu, me te patupatu. He hiriwa te mata
o te paraharaha ko te kakau he pounamu.
Ko te patupatu he rakau maori, he puriri he
maire.
Ka mutu ra te take i haere ai matou ki
Akarana, he take nui, he take atahua, i kite ai
matou i te ngahau i te manaaki a te pakeha,
ka whakaaro mo te hoki ki Rotorua. Na Te
Hetana ka whakapiria he kareti mo matou ki
te tereina o nga pirihimana. No te 11 i te po
ka 'rere mai. i Akarana, no te ata ka tae ki
Rotorua, kahore he moe, heoi ano he moe
heihei. I te ahiahi ka tae ake hoki te Tiuka
me tana ope, ka uru ano matou ki te powhiri i
te manuhiri ki Rotorua-nui-a-Kahu.
Nga Kohikohi mo te Kura Kotiro.
£5 Eruera te Kahu, Te Utauta te Kahu,
Rev. Hone Papaiha, £1 1s. W. Rotia, £1
Rev. Matiaha Pahewa, 10/- Rev. Reihana
Kamiti. Peti Fairlie. Tera ano etahi atu ka-
hore i te mohio ia matou nga ingoa. Kua tae
ki te £2600 te moni katoa inaianei. No te
Pihopatanga o Waiapu £900.
HE PAREKURA NA TE MATE.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe ! Tukuna atu enei korero e mau
I ake nei, ki era marae o o tatou hoa e haukori
mai ra i runga i era wahanga atu o te motu nei.
I te wa i poroporoaki ai nga mano tangata o te motu
nei ki nga marae i haututu ai i te ra o to tatou tino ra-
ngatira i Rotorua-nui-a-Kahu, a e huri atu ai e huri
mai ai a Matatua ki tona ake oinga kotore i Whakatane
nei, ka pa he aitua nui ki etahi tonu oku ake hapu.
Hune 25,— He tamariki tokorua i mate, he tane 10
marama te pakeke, he wahine 12 marama. Kotahi
ano te haora i nootia ai enei tamariki e te mate haere
atu ana i te ringaringa o Aitua.
Hune 26,—Kotahi ano ra i muri mai ka mate he
kaumatua, e 67 tau tona koeke, he kaumatua e kore
rawa i mohiotia ka penei rawa ona tau, i tu maia tonu
a i whakawhiwhia ano ia e te Kawanatanga ki te peni-
hana, a e rua ano tau e puta ana ki a ia ka tangohia ia e
te mate. Kotahi ano te putunga o enei tupapaku i te
roro o te whare kotahi.
Hurae 2,—He tamaiti ano i mate, he wahine 12
marama te pakeke.
He tohu aha ia nei tenei ? Me ki ake he parekura.
Nga take o te mate mo te taha ki nga tamariki tokoto-
ru, he rere te timatanga, i muri ka whakaruaruaki, tohu
ake na te matao o te hotoke i patu. E rua ano nga ra
i takoto ai ka tangohia nei enei tamariki.
Mo te taha ki te mate o te kaumatua. I haere mai
ia i te taone o Whakatane i te 6 o nga haora i te ahiahi,
tae rawa mai ki te awa o Whakatane kua ki ke te tai
kaore e whiti, kaore hoki he waka he poti ranei i te
taha ki a ia, a ka pa tana karanga kia whakawhitia
mai he waka mona: kore rawa i rangona, nawai a kua
ngoto ta matao o te takurua ki roto ki tona tinana, a
taea noatia te 12 o nga haora o te po. Tohu ake na
te makariri i patu. Ko tona ingoa ko Hoani Parau.
He hanga aroha taua kaumatua. E rua rangi me te
hawhe e takoto ana ka mate.
He wahine ano i mate, 15 tau ; te take o te mate no
te whakawhanautanga i tana tamaiti, no te whanauta-
nga o te tamaiti ka mate. No te 23 o Hurae tenei i
tangohia ai. Kahore i mohiotia te papa o te tamaiti.
Na to hoa mokai
HEREWINI WAATA.
Te Pahou, Whakatane.
[ He maha nga take e pouritia ai enei mate: Ko te
nui o nga. tamariki i matemate, nga tiriwa mo nga kau-
matua : ko te kore rawa i awangawanga nga mokopuna
a te kaumatua ka haere pea ki te whakataki ia ia : ko
te kotiro rawa o te wahine i mate i te whanautanga
o te tamaiti. Kei te pehea ra te tangata nana ia i
kohuru, kei te titiro tamariki ano pea hei kohurutanga
mana. — ETITA. ]
• NA TE ETITA.
TEKAU-MA-ONO nga wharangi o ta ta-
I tou pepa i tenei marama, engari ki ta te
kai-ta korero ko te tekau-ma-rua wharangi te
tuturutanga i enei ra, na te nui rawa o nga
korero i meinga ai kia tekau-ma-ono. Ko to
matou hiahia ia kia nui. Otira taihoa e whaka-
tuturu ki te tekau-ma-ono, kia kaha te whangai
a te iwi kia taea ai te utu tetahi tangata ano
hei ta i TE PIPIWHARAUROA.
I te nui o te korero e kore e taea e matou te
ta nga korero katoa e tukuna ana mai, engari
kei te puritia tonutia etahi i te mea e kore e
waimeha nga korero ahakoa roa ko etahi he
whakaki pepa noa pea. Kaua e pouri e nga
hoa.
Ko to matou hiahia kia oti katoa nga korero
o te Hui ki Rotorua, hei korero ma nga whaka-
tupuranga e haere mai nei: na konei matou i
whakaroa ai i nga korero o taua hui.
I tukua mai i Kaitaia ki te waea te rima
hereni, otira kaore matou e mohio na wai taua
moni, kaore hoki he ingoa i te waea. Te utu
a taua tangata mo te tukunga mai i te rima
hereni i roto i te waea 1/3, he utu nui mo te
moni paku. Mehemea he oota no te poutapeta
e 3d ano te utu, mehemea ranei i tukua mai ki
te pane kaore kau he utu. Heoi e nga hoa ki
te tuku moni mai i te meera me pane me
nooti ranei o te poutapeta, kaua tetahi atu
ahua moni, mehemea e iti iho ana i te pauna.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE WHARE MO TE KINGI.
HE nui nga reta kua tae mai ki a matou
he whakaputanga na te tangata i o
ratou whakaaro mo te whare mo te Kingi.
E kore e taea e matou te ta katoa aua reta,
engari me whakarapopoto nga korero.
Ko Tuhoe te iwi e tino kaha ana ki te tautoko
i tenei whare; no reira te nuinga o nga reta
kua tae mai ki a matou, kua tae hoki ki te
Kawanatanga.
He nui nga korero a te Tuhi Pihopa, o Te
Whaiti, engari kaore i tino marama. Ki a ia
kia 148 putu te roa o te whare, " hei tohu mo
te kotahi o nga iwi."
Na Te Hekenui, o Te Teko he whakahe
nana i te whakaaro kia hui nga kai mahi o te
whare ki Heretaunga, "ko te take tera pea
etahi o ratou e whakakino i etahi o ratou, he
iwi kino hoki te Maori." Ki tana whakaaro
me tuku atu te meiha ki ia iwi ki ia iwi, kia
mahia e ia tana wahi ki tona kainga ki tona
kainga. He whakahau hoki tana kia tere te
korikori " kei rite ki nga korero ahiahi a Whiti-
aua."
Kanui te hiahia o Mitikakau Otene o-Manga-
muka kia oti tonu te whare mo te Kingi, kia
kaua e mate roto te whakaaro, kei rite ki te
mea he whakamanawareka kau no te whanga-
inga a te Kawanatanga i nga iwi i Rotorua,
no te kitenga hoki i te Tiuka. Otira mehemea
na te Kawanatanga te kupu kia kaua e mahia
e pai ana, mana hoki e mau ki Ingarangi e tae
ai. Ki te whakaaetia, me panui e te Kawana-
tanga te nui o te whare, me whakarite ma nga
Kaunihera Marae e kohikohi he moni. I mea
ano a Mitikakau, " E rangi e manu kua riri
nga iwi Maori mo te he o nga kai whakahaere
i nga metara o te Tiuka, ma konei pea etahi
tangata e kore ai e kohi moni mai."
I mea tetahi tangata o Tuhoe ki te pai nga
iwi me tuku ma te Tai-Rawhiti hui atu ki a
Matatua ki a Te Arawa me Raukawa, ma ra-
tou e hanga te whare kia wawe te oti.
Te Poho o Wikitoria.
Ki ta matou whakaaro kanui te taumaha o
tenei whare, ka tata te mutu tenei tau kaore
ano kia timata; heoi ano te mea e hohoro ai
me whakatu he komiti hei whakahaere i nga
ritenga katoa o tenei whare. He whakatauki
na te pakeha, " Kanui nga kuki ka kino te
hupa," waihoki, " Kanui nga rangatira kaore
e oti te whare." Ko te tino whakaaro o te
Minita o te Taha Maori ko te hanga whare ka
whakaara ai ki Poneke, engari me hua te ingoa
ko Eruera, e hiahia ana ia ki te hiki i te whare
o Tamahau i a " Takitimu " ki Poneke tu ai.
Ko tenei te whakaaro tika, me waiho i Poneke
tu ai. E ki ana ko Te Pokiha, "waiho nga
taonga a o koutou tupuna i runga i to ratou
motu tu ai." He aha te he o te tapa i te whare
e hanga e nga iwi, a e whakaarahia ki Poneke,
ko " Te Poho o Wikitoria," hei whakamahara-
tanga ma taua ki to taua kuini aroha i wehea
atu nei i a taua ?
Kei te tu mai nga ra hei hanga whakama-
haratanga ai ki te Kingi, kei te ora tonu hoki
ia, engari ano te whakamaharatanga i enei ra
mo te mea mate. Mehemea hei whakamaha-
ratanga ki a Kuini Wikitoria tenei whare ka-
hore he whaawhaitanga. Me titiro e te iwi
tenei whakaaro.
TE KURA O OKOHA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
TENA koe, koutou ko o taua hoa e awhina
mai na i a koe. Ma te Matua i te wahi
ngaro tatou e manaaki e tiaki. Heoi nga mihi.
Katahi ano tenei ka whai korero hei tuku-
nga atu hei mauranga ma ta tatou mokai ki
nga marae o to tatou iwi Maori. He nui no
te hari o toku ngakau ki te kura me nga
tangata o Okoha na reira ka anga ake au ki te
tuhi i nga mea i kitea i rangona e au i toku
taenga ki reira. Ko te kura nei ka waru ano
marama inaianei i te mahinga iho, ko nga mahi
o roto me ona tikanga katoa kua neke noa ake
i te nuinga o tatou kura maori kua tu noa atu
nei. Kaore hoki i maha rawa nga tamariki,
tekau ma ono ano, ko o te kainga whakanoho
hou tonu ko tona tu, engari kaore he tamariki
ahuwhenua i kitea e au i ko atu, ko enei anake.
Hei te ata tonu ka maranga ki te mahi i a
ratou mahi; ahakoa he hawhe maero noa te
mamao o te kura, kua tae noa atu ki reira, e
rua e toru haora i mua atu o te kuranga.
Ahakoa kua horoi mai ra i te kainga, te taenga
atu ki te kura ka pera ano. Hei te waiata ka
kino te haere. Ko o ratou kai-whakaako, he
wahine, tokorua. Hei te kaha o ena wahine
ki a raua mahi, kaore e taea te korero. Nui
rawa atu to raua kaingakau ki a raua toru
tamariki, kati kaore e taka ke ki raro o nga
ringa o a raua tamariki puta atu ki nga matua
o nga tamariki: no ratou te haerenga, haere
tonu, no ratou te nohoanga, noho tonu, me te
kai ano i nga kai e homai ana e o raua hoa
maori. Taku kitenga i a raua whakahaere ka
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
puta rawa aku mahara ki Te Aute, ka penei ake
au kaore hoki i ko atu nga mahi a Te Aute me
ana tikanga e rapu nei hei ora mo te Maori.
I puta atu te pai o nga wahine nei ki roto ki
te kura, a tae noa atu ki nga matua o nga
tamariki, puta noa atu ki te ahuatanga o te
kainga. E kore e roa te wa e takoto mai nei
ka mana te hiahia o enei morehu tangata, ara
ta ratou tumanako kia tipu kia nui haere ratou,
no te mea kei runga ratou i te huarahi tika e
haere ana. Kua mahue te ahuatanga tawhito,
e whai ana inaianei i nga huarahi pai e haere-
tia nei e te pakeha. Kua tino mohio tatou he
mate kei te noho maori, ko te ngaro whakarere
te noho i waenganui o te ahuatanga maori o te
ahuatanga pakeha, a heoi ano te ora kei te aru
i etahi o ratou whakamaori kua huri nei kei
nga ritenga pakeha. Kati ko taku kupu,
" Kia kaha, e taku iwi, kia kaha. Kei runga
taua i te waka pakeha e hoe ana, kaore i runga
i te waka maori e mataku ai taua kei tikoki.
Apopo nga iwi e tau nei rongo ai kua tu he
taone maori kei Okoha, hei kona ratou mea ai
—ka kino te haere a nga tangata torutoru o
Okoha." Kati ka taumaha nga parirau o ta
taua manu i nga korero nei. Taihoa ra e
tuku atu ai i te toenga.
Ka huri
Picton. Na RIWAI HIWINUI.
[ I taku taenga ki Okoha i reira te " poro-
piti " nei a Haimona e whakahaere ana i tona
karakia, kite rawa iho ahau i roto i nga pepa
a te pakeha, kua peia a Haimona e Ngati-
kuia.—ETITA.]
HE RONGO KORERO.
Nga Komiti Maori.
I WHAKAWAKIA tetahi hara e te Ko-
miti Maori i Hawera, a whakataungia
ana te he ki tetahi taha; tena ko te taha i he
ka kawea ki te kai-whakawa pakeha. I te
whakataunga a Tiati Ketera i mea ia e tautoko
ana ia i te komiti Maori, he tika ta ratou
whakatau. I mea taua pakeha me tautoko te
ture i nga komiti Maori, i tera tikanga a te
Maori, kia kore ai e pau a ratou moni i te
haerenga ki te ture, ko a ratou whakataunga he
mea ata whakaaro,' e tika\_ana.
Nga Maori o Motiti.
I haere nga Maori o Motiti ki te mahi i
runga i te whenua o tetahi pakeha i runga i te
motu, hamenetia ana e te pakeha. I te whaka-
pakanga i Akarana, ka whakaae ratou ki to
ratou he, a e pai ana ratou ki te haere ki te
whare-herehere. I mea te kai-whakawa aha-
koa mehemea no ratou te whenua ka he ano
ratou i ta ratou tango i te ture ma ratou e
whakahaere. E kore ratou e tukuna e ia ki
te whare-herehere he tokomaha rawa, engari
me utu ratou ki a £5 ma te tangata kotahi, ki
te kore ka haere ratou ki te herehere mo te
marama kotahi.
Te Kara a Ngatituwharetoa.
I te taenga o etahi o nga apiha o nga hoia
o Ingarangi i tae mai nei ki Niu Tireni i te
timatanga o tenei tau, ki Opepe, Taupo, ka
manaakitia e nga tangata o taua kainga, ka
hoatu hoki ki tetahi o aua pakeha te kara i
homai e te Kuini ki taua iwi i nga ra o mua.
I runga i taua kara te whakaahua o te Kuini.
I whakapangia e te Kuini tona ringa ki taua
kara i mua atu i te tukunga mai ki a Ngati-
tuwharetoa, na reira ka whakahokia ki Inga-
rangi kia whakapangia e te ringa o te Kingi
hou ; i te taenga ki te Kingi ka whakapangia
e ia, a ka whakahokia mai ano, a inaianei kua
tae mai ki Opepe.
Te Whakaputanga o Arapi Paaha.
Kei te mau tonu pea i roto i nga mahara o
nga pakeke te haerenga o Tianara Wuruheri ki
te whawhai ki Ihipa. I te pakanga ki Tel-el-
Kebir, i a Hepetema 13, 1882, ka mau here-
here i a Tianara Wuruheri a Arapi Paaha me
tana taua 10,000. I te whakawakanga i a
Arapi Paaha mo te whawhaitanga ki te ka-
wanatanga ka whakaae ia ki tona hara, a ka
whakataua i a mo te mate, no muri mai ka
mauria ki Hirona herehere ai mo te mate atu.
No tenei tau, i te taenga o te Tiuka o Ioka ki
Hirona ka whakaputaina ia ki waho, a kua
whakaaetia ia e te kingi o Ihipa kia hoki atu.
Tata tonu te 20 nga tau e herehere ana. E
haere ana ia ki Ingarangi kia kite i te Kingi
mo tona aroha ki a ia; e hoki ana ia ki Ihipa
kia takoto atu ona koiwi ki te wa kainga.
He Tahae Tamariki.
E rua e toru ranei tau ka pahure nei ka ta-
haetia tetahi tamaiti tane paku pakeha i Wha-
nganui i te tamaiti e hoki ana ki te kainga i
. te mutunga o te kura. I whakaaturia ki te
pirihi te ngaronga, a ka kimi na nga pirihi me
nga matua, a no enei wiki tonu katahi ano
ka kitea, i kitea ki tetahi taone iti i Otakou.
I ngaro ai taua tamaiti i whakakakahuria ki te
pueru wahine.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
Te Whawhai ki Taranawaara.
Kaore he tino korero o te whawhi, engari
kei te mahi tonu. E mutu ana te whakahae-
re a Kitini i te whawhai, e hoki ana ia. Ko
Tianara Riritana mo tona turanga.
Te tino korero ia ko te kohurutanga a te
Poa i etahi apiha o te Ingarihi i mau herehe-
re i taotu. I patua ai etahi he kore kaore i
tangotango i nga purepo hei patu ano i te I-
ngarihi.
Ko Pekama Aata o Turanga nei kua riro
ki Ingarangi. Ko ia tonu tetahi o nga apiha
tino toa kaha hoki o nga apiha i. haere atu i
Niu Tireni. Kua meinga ia hei kapene.
He Pitopito Korero.
Kei Niu Tireni nei tetahi piriniha maori
o Hawai raua ko tana hoa wahine, e matakitaki
ana i te whenua o te Maori.
I te purei whutupoorotanga i Poneke o
Poihakena me Niu Tireni mate ana a tawahi;
e 20 a N.T. paina e 4 a Poihakena.
No te 3 o nga ra o tenei marama ka taro-
natia a Arehanara Makarini mo te kohuru-
tanga i etahi wahine tokorua me te tahi tamaiti
iti i Kanatipere i a Hune nei.
I pahuatia tetahi kooti meera e tetahi ta-
ngata i Ahitereiria, riro ana i a ia £1000 i
roto i te meera. Ko nga pahihi i whakatu-
ngia e ia ki te taha o te taiapa, i whakawehi-
wehingia e ia ki tana pu-hurihuri. I araia
tona kanohi; kei te whaia e nga pirihimana.
HE TANGI MO TE POKIHA.
KI TE PIPIWHARAUROA.
E MAN U, tena koe, te karere panui i nga
mamae me nga pouritanga o tenei ao,
ki nga wahi katoa. Hai konei mutu iho ai aku
mihi atu ki a koe. E inoi atu ana ki a koe kia
utaina atu aku mihi me taku tangi mo tetahi
kaumatua rangitira o te Arawa kua hinga mai
nei kei Maketu, ara mo Te Pokiha. Koia
tenei ka whai ake nei: Hoatu e koro, hoatu
ki tou tini ki tou mano i te po. I mihia ai koe
e au, i kitea koe e Ngatiporou ki roto o Wai-
apu, a kite rawa koe i era nga rangatira o
Ngatiporou, ka riro atu ra i mua i a koe.
Tenei te tangi atu nei te ngakau, i nui ai taku
nei tangi ki a koe ko koe rawa hoki ra te
rangatira i tu i roto i a Ngatiporou i whai
kupu. Anei to kupu na, " Ka rawe, ka rawe
ka rawe," na reira mau ariaria tona te ngakau
ki a koe. Kati pea i konei, engari ko taku
waiata rawa te mutunga.
Haere ra e koro!
Koutou ko te mano rangatira,
Unuhia i te rito harakeke
Ka tu i te aro a kapa.
Aku nui, aku rahi,
Aku whakatamarahi ki te rangi.
Waiho te iwi mana e mae noa!
Na HORI TOHUNGIA.
Waipare.
HE TONO KI TE IWI MAORI.
ITE hokohoko a nga tamariki o te kura o
Hukarere e £60 te moni; e tukuna ana
mo te kura kotiro i Akarana.
I panuitia i tera marama e tu ana he hoko-
hoko a tetahi kura kotiro pakeha ki Otepoti
ko nga hua o taua hokohoko e tukuna ano mo
te kura i Akarana. Kua tae mai te tono a
Mihi Kiiti o Te Aute, te hekeretari o te kura
kia panuitia tona hiahia nui kia hanga taonga
te Iwi Maori mo taua hokohoko mo etahi atu
hokohoko ranei e ahu katoa ana nga hua mo
te kura. Nga mea tino hiahiatia he kete pa-
kupaku, he poi tau whitau, he whariki riihi
me era atu mea a te Maori. He tangata wha-
kahaere i taua kura kei nga taone katoa, me
hoatu ki a ratou nga taonga. E te iwi, e te
wahine, kia mana te tono a to koutou hoa e
mahi nei i te oranga mo a koutou tamahine
mokopuna ranei. Kia whati te rau o te ha-
rakeke. E te tangata e korero ana e rongo
ana ranei i tenei tono, kei mea koe ki a wai
ake ranei tenei tono, engari ki a koe tonu.
Ka panuitia e matou nga taonga e tukuna
mo tenei take.
TE PUHANGA
I TE PEREHITANA O AMERIKA.
NO te 7 o nga ra o tenei marama ka tae
mai te waea o Niu Ioka he whakaatu
mai i te kohurutanga o Perehitana Makiniri,
te tumuaki o te Unaititi Teiti, Amerika. I
haere ia kia kite i nga wahi katoa o tona whenua
no te taenga ki Pawharoo ka puhia. I a ia e
ringaringa ana ki tetahi tangata ka uakina mai
e tera te pu-hurihuri, e rua nga pakutanga tu
katoa ki te uma, engari kaore a Makiniri i
mate rawa, taihoa ra pea e mate ai. E rite
ana tenei tangata ki te kingi.
I te tau 1865 ka puhia a Perehitana Apera-
hama Rinikana, i te tau 1881 ko Perehitana
Hemi Kawhiira. E rua marama e takoto ana
ka mate. No te tau 1897 ka tu a Makiniri
hei perehitana.
|
|
13 13 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE PIWA "TAIPO."
KUA taia e matou nga take me te rongoa
mo te Mate Kohi, hei titiro hei whaka-
tupato i te tangata. Taihoa ka taia nga korero
mo te Piwa " Taipo," na tetahi o nga tino
takua o Niu Tireni. He whakaatu tenei kia
noho tatari te tangata, a kia tohungia aua
korero. Kahore te tangata e tu ki te whaka-
parahako ki te hoa riri ki te kore e mohio ki
ana raweke, waihoki ata tirohia nga tikanga
me nga mahi a tenei hoa riri kaha—a Mate.
NGA KORERO O TE HUI TUARIMA O
TE KOTAHITANGA O NGA TAMARIKI
O TE AUTE,
I TU KI PUTIKI-WHARANUI, WHANGANUI, I
TE 7 O NGA RA O TlHEMA, 1900.
( Te roanga o nga korero.)
I. Nga Ringaringa o Te Kotahitanga.
KO te tinana o tenei whakahaere ko te ropu
o nga tamariki o te Kareti o Te Aute,
e kiia ana ratou ko nga tino mema, ara ko nga
tamariki katoa i tae ki tera kura mai o te
timatanga, a, tae noa ki tenei wa: ko to ratou
tokomaha e tata ana pea ki te 400. No nga
takiwa katoa ratou o nga motu e rua, no nga
tai e wha, no nga iwi katoa, no nga hapu katoa,
no nga kawai rangatira o ia iwi, o ia iwi.
Ehara i te mea ma te pooti rawa te tamaiti e
tu ai hei mema, engari ma tona ahua noa iho,
i te mea i tomo ia ki te Kareti o Te Aute, i
tuhia tona ingoa ki te rarangi ingoa o nga
tamariki o tera kura. Kei rahaki ake i a ratou
ko etahi tangata o te iwi Maori, he rangatira,
he tangata e aroha ana e tautoko ana i te ora
mo te iwi Maori, he tangata whakahaere i o
ratou hapu kia tika. E kiia ana ratau he
mema honore. Ko to ratou rarangi kei roto i
nga panui o nga korero o nga hui a te Kotahi-
tanga. He hunga whiriwhiri ratou, kaore i
tokomaha rawa, e rite ana ki te whare ariki, ki
te kaunihera o nga kaumatua, hei tohutohu
ki a matou ki nga tamariki. Kei runga ake i
enei ropu e rua te Komiti Tumuaki, ko ia te
Kaiwhakahaere i te Kotahitanga i ia tau, i ia
tau, i raro i te mana o te huihuinga nui. I roto
i nga tau e rima ka pahure ake nei kua Whaka-
whanuitia te Kotahitanga, ara, kua meatia kia
huia mai ki roto nga tamariki kura katoa o te
motu. No te hui ki Putiki ka whakaaetia kia
tu he wahine hei mema honore, he whakaaro
ki etahi wahine rangatira o te iwi Maori e kaha
ana ki te whakahaere i o ratou iwi. No te
Maehe o te tau 1899 ka maunu mai a Apirana
Ngata i tana mahi roia hei Hekeretari Haere-
ere mo te Kotahitanga o Te Aute. Ko ia te
ringa kaha o tenei tikanga, hei kauwhau i ana
take ki nga marae katoa o te motu, hei whai i
nga mahara o nga tangata matau o te iwi
Maori, hei tuhonohono i nga tikanga e ahu
ana hei ora mo te iwi. Ko te Paremata o
tenei Kotahitanga ko te hui nui e tu ana i ia
tau, i ia tau, e korerotia i runga ake nei kua
rima nga hui, e wha i tu ki te rohe o te Tai-
Rawhiti, kotahi ki te Tai Hauauru, e haere
tonu ana i runga i te powhiri a nga iwi o te
motu. E wha, e rima nga ra e kai ai i nga
kai o te marae ka mutu, kia mama ai. Engari
ko nga mahi e oti ana i roto i taua wa poto,
he maha noa atu.
II. Nga Take o te Kotahitanga,
Ko te take nui a te Kotahitanga kua whaka-
maramatia i runga ake nei, ara, ko te kimi ko
te tautoko i nga huarahi katoa e puta ai te ora
ki te iwi Maori, te ora mo te tinana, mo te
hinengaro, mo te wairua. Ko te wehewehenga
o tenei take me nga take ririki i raro iho koia
tenei e whai ake nei:—
fa) TE ORA MO TE TINANA.
1. Ko nga tikanga kikino o roto o nga hui
Maori me peehi, a me whakakore: ara: Ko
nga hui take kore me whakamutu, ko nga
tuku taonga ki nga uhunga me te tikanga
pakuha me whakangawari, a me whakatakiwa
nga hui nunui. Kaua e kumea roatia nga
huihuinga kei pau noa iho te kai me nga rawa
o te tangata whenua.
2. Ko nga marae kainga me whakapai,
me tiki kei paru nga whare, te pa, me nga
wai inu. Me keri he manga hei hari atu i nga
wai toha i te paru ki tawhiti.
3. Ko te kai waipiro kia pehia. Ko taua
kai me whakakore rawa atu i nga marae katoa
o te motu, ma te ture nui o te koroni e whaka-
haere atu te taha ki nga whare hoko waipiro
me ona tikanga.
Ko enei take e toru a te Kotahitanga o
Te Aute kua whakamanaia a kua whakatutu-
kitia e te Paremete i te tau 1900 i paahitia ai
Te Ture Kaunihera Maori i roherohea ai te
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
motu, i pootitia ai he Kaunihera Marae, he
Komiti Marae hei tiki mo enei mahi. He nui
to matou koa i te hohoro o te iwi pakeha ki te
awhina mai i enei hiahia o tatou o te iwi Maori.
Ka mau te Kotahitanga o nga tamariki kura
ki tenei ture hei tino taonga ma to ratou
whakatupuranga, ko ratou hei hoa mahi mo
nga kaunihera huri noa te motu.
4. Kia tiekina paitia nga tinana, o nga
tamariki me nga turoro kia iti ai nga tupapaku
e mate, kia kaha ai te tupu a te iwi Maori.
Kei te kaha matou ki tenei take. E kore e
riro rawa ma te ture, ma te Paremata ranei
tatou e awhina i runga i tenei taha. Otira
kua oti ano tetahi wahi iti i te ture, i te mea e
peehi ana Te Ture Kaunihera Marae i nga
mahi pohehe a etahi tohunga, e araia ana te
kai hikareti i nga tamariki ririki, a e whai
huarahi ana ma roto i nga kaunihera ki te
hanga hohipera mo nga turoro.
5. Kia whakatupuria te ngakau ahu whe-
nua, kia whakamahia te tinana o te tangata,
kia whakapaia nga whenua. Kua kite matou
ko te huarahi whanui tenei mo te iwi maori ki
te ora e tupu ai hei iwi pumau ki runga ki enei
motu. Ma te mahi e rongoa nga mate o te
tinana, ka tupu mai i roto i te mahi he rawa
mo te tangata e taea ai e ia te whakapai tona
kainga, te tieki pai ana tamariki, te tautoko
nga mahi nunui mo te iwi. Ko ta matou
huarahi tenei e tino whai ana hei takahanga
ma tatou. Kei te whenua tonu te take ora.
Koia matou i kumea ai ki roto ki nga whiri-
whiri a te motu mo nga ture e pa ana ki te
whenua, ko te wahi tena i hono ai te Kotahi-
tanga o nga tamariki o Te Aute ki te Kotahi-
tanga o Te Tiriti o Waitangi, timata mai i te
hui ki Rotorua i a Aperira o te tau 1900, tae
noa ki nga marama i haere tahi ai a Hone
Heke a Te Heuheu Tukino nga tamariki o te
Tiriti me Apirana Ngata te Kai-whakahaere
o ta matou nei tikanga. I whai wahi enei
tangata ki Te Ture Whakahaere Whenua
Maori o te tau 1900, a e taea te ki he hua taua
ture no nga mauiui o nga kotahitanga e rua
apiti atu ki etahi tangata kei waho i era whaka-
haere.
(b) TE ORA MO TE HINENGARO.
Ko tetahi tenei o nga tino take a te Kotahi-
tanga, ko tetahi o nga tino rongoa mo nga
mate o te iwi maori, e whakarapopototia ana
ona ahua katoa ki raro i te kupu kotahi nei, te
Matauranga. Ma nga kura e ako ki nga
matauranga o te hinengaro, e taea ai e te
Maori nga mahi roia, takuta, mahita kura,
minita karakia, tieki turoro. Ma etahi tu
kura ano, ma nga kura ako ki nga mahi a
ringa, e ako tatou ki te matauranga o te para-
kimete, o te kamura, o te teera, o te tangata
mahi paamu. E tino awhina ana te Kawana-
tanga i a matou i runga i tenei taha, i runga
ano i to matou kaha ki te tono kia whakapua-
retia ki nga tamariki Maori nga huarahi ki nga
mahi nunui a te pakeha. Ko nga hua enei o
a matou tono.
1. Kua whakapakaritia nga mahi a nga
kura maori o nga pa maori haunga ia nga
kareti.
2. Kua puare i te Kawanatanga etahi o
nga hohipera o te motu ki nga tamariki wahine
o te iwi Maori e hiahia ana ki te ako i te mahi
tieki turoro. Engari kaore ano i tino tanga-
tanga tenei huarahi.
3. Kua whakaturia e te Kawanatanga nga
kura mahi-a-ringa e toru, kotahi kei Whirinaki
mo te Tai-Tokerau, kotahi kei Rakaumanga,
takiwa o Tuhoe kotahi kei Rangitukia, taki-
wa o Waiapu. No te tau 1896 ka timata ta
matau tohe kia whakawhiwhia enei taonga ki
te iwi Maori — na kua homai kei o tatou ringa
e mau ana inaianei. Ma to tatou mangere ano
e whakahokia atu ai e te Kawanatanga ana
manaakitanga.
4. No te tau 1895 ka whakaaetia e te
Kawanatanga i runga i te tono a Apirana
Ngata kia whai oranga nga tamariki Maori e
kimi ana i nga matauranga nunui o te pakeha,
e whiti atu ai ki nga kura roia, takuta. No
nga hui o te Kotahitanga i muri iho ka whaka-
pumautia tenei aroha a te Kawanatanga. Na
te Kotahitanga ano i tono ka whakahoutia te
mahara o Pihopa Herewini kia whakaakona
tahitia te maori raua ko te pakeha ki te Kareti
o Hoani i Akarana. He hua katoa enei no
nga mahi a tenei Kotahitanga.
Kaati ake nga whakamarama mo ta matou
take tuarua. Otira me tapiri atu ano tetahi
kupu kotahi. Kei te mau tonu o matou ma-
hara ko Te Aute te marae o te motu hei
whakawhaititanga mo nga uri rangatira, mo
nga tamariki whai mahara e whakaakona ai ki
nga tini huarahi a te pakeha. Koia i kaha ai
a Apirana Ngata ki te tono ki nga matua o
nga tamariki o ia wahi, o ia wahi, kia kaha
kia tutuki a ratou tamariki ki Te Aute, ki
Tipene ranei i te tuatahi. Na kua tuku a
Ngatiawa o Whakatane i a ratou na tamariki:
na Te Heuheu ko tana uri matamua tonu me
era atu tamariki o Ngati-Tuwharetoa. Kia
kaha hoki etahi atu takiwa o te motu.
(Taria te roanga.)
|
|
15 15 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE PIPIWHARAUROA.
A HAKOA kore e puta atu he moni kei
whakamutua e koe te tuku mai i taku
pepa.—PANAPA WAIHOPI, Te Karaka.
Kanui te hiahia o Eru te Toi ki te nama o
Hurae; me tuku mai ki a ia. Ana te rima
hereni.—F. GRANT. Karioi, Whanganui.
E hiahia ana au ki te whakaatu ki te iwi o
Ingarangi i te piki tonu me te kaha o te mahi
a te Iwi Maori, ko TE PIPIWHARAUROA nei
tetahi o nga tohu.—L. STUBBS, o Ingarangi.
Ma te Ariki koe e awhina e whakakaha kia
piki ai to nui kia hira ai tou kaha. Tenei ka
tukua atu ano he hua kawariki hei oranga mou
e rere mai ai koe. E tukua atu ana mo nga
tau e rua.—T. P. WHAREPAPA.
E manu tena koe e kawe haere nei i nga
rongo o nga whenua kia rongo nga taringa o
ia tangata o ia tangata. Kia ora te Etita, te
kai whakahaere o te manu tangi pai, e tangi
haere nei i enei marae. — REV. TIOPIRA PAE-
RATA , Tau marere.
Kaore nga tangata i uru ki nga haka i te
mohio ki te ahua o a ratou mahi, engari mau
e whakaatu ki a ratou.—REV. NIKORA TAUTAU.
E hoa kua tae mai te nama o Hurae nei.
Kanui te parekareka o te taringa ki te whaka-
rongo iho ki nga korero o Rotorua me etahi atu,
na reira tetahi tangata ka hiahia kia tukua iho
tetahi ki a ia.—REV. TIMOTI KIRIWI, Waimate
Pai atu nga korero a TE PIPIWHARAUROA
mo nga mahi i te hui ki Rotorua. I riri nga
mea i noho i te kainga ki nga tangata i hoki
mai i reira, he kino no ta ratou whakataki i
nga korero, na to pepa kaiahi ka ata marama.
—HAPE KINIHA, Turanga.
Tenei ahau kua kite i te pai o nga korero a
ta tatou manu i roto i nga panui ki etahi; koia
ahau i tono atu ai inaianei kia tukua mai te-
tahi pepa maku—kia tere tonu. Ana te hua
kareao.—PITIERA K. WAINOHU, Mohaka.
Ko te whakarapopototanga o nga korero o
TE PIPIWHARAUROA o Hurae i taia e matou,
kua kapea e nga nupepa nunui o Niu Tireni.
Kei wareware koe ki te whakaatu ki a matou
i nga korero o to pepa hei whakarongo ma nga
pakeha.—ETITA Poverty Bay Herald, Gisborne.
E hoa kei te nui taku hari, to matou ko nga
iwi e noho ana i tenei kainga. E hoa kei te
whakamihi atu ahau. E taea ranei e koe to
matou hiahia kia tukua iho e koe he PIPIWHA-
RAUROA ki nga tangata katoa kei konei. Ko
to matou whakaaro kia tu ki konei tetahi wahi
o TE PIPIWHARAUROA ki waenganui o enei
kainga. Kanui to matou hari ki ta tatou pepa.
—TAME PERA me etahi atu, Whangaroa.
NGA KAUNIHERA MARAE.
KUA puta te Kahiti whakatutuki i nga
mema mo nga Kaunihera Marae o te
Tai Tokerau o te Tai Hauauru me te takiwa
o Matatua: a kua whakaritea e te minita nga
ra hei tuunga mo nga tuatahi o aua Kaunihera.
E toru o enei hui kua tu. •
No te 27 o Hurae ka tu te hui o te Kaunihera
o Kurahaupo (Ngatiapa me era atu iwi) ki
Parewanui. He nui a Ngatiapa i hui mai.
I tae mai a P. Heritana, ( Tamatea ) Tumu-
aki Whakahaere i nga Kaunihera, raua ko
Hone Heke ki te whakatuwhera i taua hui.
Ko Te Raika Kereama i pootitia hei Tiamana,
ko Utiku Potaka te kaumatua hei Kaitohu-
tohu Kaunihera. I muri iho ka whakatuturia
nga Komiti Marae.
No te 29 o Hurae ka tu te hui o te Kaunihera
o Whanganui ki Putiki, ka tae mai ano a Te
Heritana raua ko Hone Heke, me Hare Parata
ki reira. Ko au i hoki iho i roto o Whanganui
ki taua hui matou ko etahi o nga mema. Ko
Pehi Turoa Te Hitana te kaumatua hei Kai-
tohutohu Kaunihera; ko Neri Poutini o Hi-
ruharama i pootitia hei Tiamana. He maha
nga Komiti Marae i whakaturia; a he maha a
ratou kupu ako, whakamarama hoki ki nga
mema i hui mai.
No te 31 o Hurae ka haere mai to matou
ope ki Pariroa, i Patea, ki te whakapuare i te
hui o te Kaunihera o Taranaki. Ko Tutange
i whakaturia hei kaumatua Kai-tohutohu Ka-
unihera ; ko Wiremu Tupito o Pariroa i pooti-
tia hei Tiamana.
Ko nga kupu nunui o ta matou haere ko
nga whakamarama a Te Heritana kia ata
haere nga Kaunihera. I whakaritea e ia ki te
waka e tau ana, kaore ano he hoe, kaore he
utanga o runga. Tona kupu tera e tonoa e te
Minita mo te Taha Maori he moni i te Pare-
mata hei awhina i nga Kaunihera i te timatanga
nei, tera pea e £2000. Ko taua moni hei
whakaaro ki nga moni haereere o nga mema
ki nga hui. Ko nga kai mo te waka ko nga
ture me nga tikanga whakahaere meake nei
hangaia. Kaati kua whakaarohia i te mea kua
takoto te kaupapa i te Kaunihera o Horouta
kia waiho ko aua ture hei tauira ma nga Kau-
nihera katoa ma ratou e whakatikatika nga
wahi e ahua pakeke ana.
E haere ake ana au inaianei ki te hui a te
Kaunihera o Matatua ka tu ki Whakatane a
te 9 o Akuhata, ka huri atu ai i te Tai-Rawhiti.
A. T. NGATA.
Bell-block, Taranaki.
Akuhata 2, 1901.
|
|
16 16 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE ORA MO TE KOURA.
ITE pakarutanga o tetahi kaipuke i Ame-
rika e 65 nga tangata i mate. He nui te
koura i runga i taua kaipuke. He tokomaha
nga tangata i mate i te tikinga i nga koura—
i tukua o ratou tinana mo te moni—mo te
moni, mo te moni, aue te moni!
HE TUPAPAKU.
No te 10 o nga ra o tenei marama i mate ai a Hoani
Ruru, ki Te Pahou, Turanga. He rangatira—he mema
hoki no te Kaunihera Marae o Takitimu.
HE PANUI.
KEI a matou etahi Katikihama hei Akoranga ma te Tama-
riki, me Nga Inoi mo nga Ratapu. Ki te whakaatu mai
tetahi o nga minita i ana e hiahia ana ka tukua noatia.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i temarama
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3 Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi, o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero; kia marama te tuhituhi
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kin noa ... 1/
He mea paku, kiri whero ... 1/6
He mea pahi, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... 6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
£1 Mrs. Woodbine Johnson, W. G. Stainton. 5/- Ani Kanara
Wiremu Pokiha, Karaitiana Tamararo, Te Koore Kiriahuru Wi
Tamihana, " Kaitaia" Ahipene Tipoki, Hoani Matiaha, J. Mina
Tuakanamate, H. H. Te Wai. 2/6 Kurumoa, Taiwera Kawiri.
2/- Hamiora Aparoa.
M. W. WILLIAMS, TE RAU PRESS, GISBORNE