![]() |
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 27. 16 December 1905 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE PURE RI HIKURANGI. (No. 27, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Tihema 18, 1905. (Wharangi No. 1) [Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," panuitia atu te Pire na hei mohiotanga mo te iwi Maori; na te kai-arahi o te Apitihana tenei Pire, ko a tera tuunga o te Paramata ka whakamatauria e ia kia paahi hei ture mo nga whenua Maori.—Hone Heke.J Whakamarama i nga kai ta- ngo Riihi Whenua Maori. HE PIRE E HUAINA ANA He Ture hei whakangakau nui kia whaka- tuheratia ai, kia whakapaingia ai nga whe- nua e puritia ana i raro i nga Riihi e tukua ana e nga Maori, a, hei hoatu punga e u ai te Taitara o nga kai-tango i nga Riihi o ana whenua, a, hei tiaki kei Rawa-koretia nga Maori e tuku-a-riihi ana i aua whenua. NOTEMEA he maha nga eka whenua e puritia ana i Niu Tireni i raro i etahi riihi i mahia e nga Maori no ratau aua whenua : A, notemea hei painga mo te iwi katoa, me whakapai nga whenua e puritia peratia ana kia whai hua tonu ai: A, notemea he ma- ha nga riihi kua mahia, engari i te mea he poto rawa nga tau o aua riihi, na reira e ko- re e taea e nga tangata no ratau nga whenua te whakaea nga moni kua pau i te whakapa- inga i nga whenua kua uru ki aua ruihi, kia whai hua tonu ai aua whenua : A, notemea ko nga kai-tango riihi whenua Maori, i runga i te ahua o nga ture e mana nei i naianei e pa ana ki nga tuku whenua Maori, hui atu ki te awangawanga kei kore e whakahoutia aua riihi, me te nui o nga moni tera e pau i te whakahoutanga i aua riihi, me te nga- kau kore ki te whakapai i nga whenua e riihitia ana e ratau : A, notemea mehemea e hoatu ana he tikanga hei punga e u ai nga Taitara o aua kai-tango riihi, tera ratau e ngakau nui ki te whakapai i aua whenua : A, notemea he mea pai me ahei aua kai-ta- ngo riihi whenua Maori ki te whakawhiwhi i a ratau ki te FEE-SIMPLE o tetahi waahi iti o nga whenua e riihitia ana e ratau, engari i runga ano i etahi tikanga e kore ai nga Maori no ratau aua whenua e kaha ki te wha- karawa-kore ia ratau: NA REIRA KUA MEINGA HEI TURE e te Runa- nga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremata, a, i runga ano i tona mana, ara:— 1. Te ingoa poto o tenei Ture ko "Te
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. tetahi taunaha moni reti pumau e rite ana ki te rima pauna mo ia rau pauna i ia tau o te moai mo te hoko o taua whenua, mehemea ka kitea, ki te whakaarohia nga tau e toe ana e tetahi riihi i taua wa, hui atu ki nga moni reiti e tika ana kia utua i raro i taua riihi, ka nui ake nga moni e hua mai ana ki taua Maori i taua taunaha moni reti, a, ka waiho taua whakariterite hei painga mo taua Maori e tuku ra, ahakoa ko taua tauna-he moni reti anake te huanga mai o tetahi oranga mona. 7. Kaua he moni e tika ana kia utua i raro i taua taunaha moni reti kua kiia ake nei, e taea te tuku, te mokete, te tiati, te muru, hei utu i tetahi whakataunga whakawa, e riro ranei i tetahi kai-tango pekerapu, e riro ranei ahakoa i tewhea huarahi hei utu i nga nama a te Maori i mahia ai hei painga mo taua taunaha moni reti, a. kaua hoki taua taunaha moni reti e whakawhitia e whakakorea ranei ki te kore e matua whakaaetia e te Kawana. 8. Kaua tetahi kupu o tenei Ture e kiia kai te whakamana i te tangohanga o te whi-rii-houra me te FEE-SIMPLE o nga rahui Maori. He Whakamaharatanga KIA HIRINI WHAANGA I MATE I TE 17 o NGA RA o OKETOPA 1905. He kupu mihi ano hoki ki ona iwi Maori i Niu Tireni. Tenei matau te tuku atu nei i a matau mihi kia koutou katoa, ki te iwi kei te noota, kei te tonga, kei te rawhiti, me te hauauru ano hoki. Ki nga iwi katoa o ia ingoa, o ia ingoa, o ia whakapono, o ia whakapono. Notemea kua mahi matau i waenganui i a koutou katoa, a, kei te aroha matau ki a koutou katoa. E mamae ana n matau ngakau, e tuohu ana o matau mahunga i te pouri, ina hoki, kua karangatia atu tetahi tangata mohio, tangata pai i roto i a tatau, ara, kua tangohia e te Ariki ki a ia to tatau hoa aroha, to tatau teina, a, e kore tatau e rongo i te tangi o tona reo, a, e whakahoahoa ano ranei ki a ia. He tangata mohio, he tangata pai a Hirini Whaanga. Kua pono tonu ia ki te Atua me te whakaaro pu ano hoki ki tona iwi. I riro i a ia te Bongo Pai, me te huihui mai ano hoki ki Hiona ki te mahi, he whakaaro ki ona tipuna. No reira kua riro a ia hei kai whakaora i Hiona ; a tera ia e puta mai i te ata o te aranga tuatahi. Kua whakaatu ia i tana whakaaturanga ki toua iwi Maori, rae te whakahauhau ano i a ratau kia tika tonu ki te aroaro o te Atua. A. i te mea e pouri, ana matau mona kua wehe ata i roto ia matatu, a, e ngakau nui ana ano matau mo ana tauira papai e whakatakotoria nei e matau hei whakaarotanga mo koutou mo tona iwi. Kaati, kua whakmaoritia. me te tuku atu kia koutou nga korero katoa o te turorotanga me te hemonga o Hirini he mea i taia i roto i nga nupepa o konei, hei korerotanga ma te Hunga Tapu o Hiona. tenei te tukua atu nei ki a koutou. Na o koutou tukana me o koutou hoa aroha. "Na Pene Katata. (Timuaki) " Nitama Ramapata (Hekeretari.) " Etera Rihara. " Etera Tiwinihana. " Hipa Katara. " Ruwhara Hari. " Arapata Ahipa. " Hipa Arahi. Nga apiha o te Huihui Maori o Hiona. Kua Moe A Hirini Whaanga I Te Moenga-roa. E TANGIHIA ANA TETAHI RAGATIRA MAORI E ONA HOA TINI. HE KAUMATUA IA E WHAKAHONORETIA NUITIA ANA. I MAHUE I A IA TONA KAINGA HE WHAKAARO KI TE RONGO PAI. I AROHAINA NUITIA IA E TONA IWI I NIU TIRENI. I WHAKAHAERE TIKANGA IA I RUNGA. I A RATAU MO NGA TAU MAHA. No te 4 o nga haora o te 17 o nga ra o o Oketopa nei ka moe tetahi koroua no Niu Tireni i te moenga-roa, he rangatira nui a ia no tetahi o nga hapu nui o te Tai Rawhiti o Aotearoa. I mate taua koroua ki te Ohipera o te Hunga Tapu. I takoto mate ia mo nga wiki e rua, a kotahi tekau o ona ra ki te Ohipera. I kawea ia ki reira i te kitenga kua kino haere tona mate. Ki te ahua kei te mama haere tona mate mo tetahi wa, otira, e hee ana tona korohe-ketanga, no reira kua ata heke haere ia mo enei ra torutoru kua hori ake nei. I tahuri a Hirini Whaanga ki te Hahi "Moromona" a, i u tonu ia ki tona Whakapono tupu. Koia tetahi o nga tangata tuatahi, nana i powhiri mai nga Kai-kauhau me te whakatu i tetahi hui mo ratau i roto i tona iwi. I whakatahuritia wawetia mai ia, a, na Hoani Tuati ia i iriiri i te tau 1882. I a ia ka ahua mohio ki nga tikanga o te Hahi, ka whakapuaki ia i tetahi hiahia kia haere ia ki Hiona, kia mahi i te mahi i roto i te Temepara o ona tupuna. I te tau 1894, ka whakaritea e ia tona hiahia, kawea ana e ia tetahi waahi o tona whare, a ka noho ia ki Kanapa. Kotahi tau ka haere mai ia ki te pa i Salt Lake, a, mai i taua wa e hono tonu ana ana mahi ki te Temepara. Ko tona kainga noho kei 817 West Eighth South Street, kei reira tonu e noho ana tana wahine a Mere Whaanga. me tetahi ona taokete wahine, tetahi ona mokopuna, toko- rua ona iramutu taane kotahi te iramutu wahine kei Niu Tireni na, tokotoru ona tamahine, kua moe taane katoa. Na te hui Maori o Hiona i hoko te marae te whare mo taua rangatira. Ko taua hui Maori he huihuinga no nga Kaumatua kua mahi i roto i te Mihana i Niu Tireni: a, i atawhaitia ratau e Hirini Whaanga i tona ake kainga. I mate a Hirini Whaanga ki Salt Lake City, kei aua noa atu tona iwi, i te waahi i noho ai ia i tona tai tamaritanga. Otira e kore te tangihanga me te ka-rakiatanga tupapaku e waiho ki tenei wahi anake o te ao. I tona ake iwi e whakahonoretia tonutia ana ia hei kai whakahaere mo ratau, he mokopuna ia no tetahi whakapaparanga roa o ratau tatai rangatira. I nga tau e whitu kua pahure ake nei, ka hoki ia ki te torotoro i tona iwi, a, ka whakahonoretia ia e ratau ano he kingi, na kia paku te rongo o tona matenga ki Niu Tireni i te mea ka tangihia a ia e nga mano o tona iwi. I Salt Lake City, e whakahonoretia nuitia ana ia e te iwi e matau ana ki a ia, a, tera nga Kaumatua o te huihuinga Maori o Hiona kua rongo kua turorotia taua rangaratira katahi ka whakaritea e ratau tetahi komiti o taua huihuinga, hei whakahaere tikanga mona. I whanau a Hirini Whaanga i te tau 1828 ki te Tai-rawhiti o Niu Tireni. Ko 1-baka Whaanga tona papa, i puta ia i roto i tetahi whakapaparanga roa o nga rangatira o te hapu o N'Kahungunu o te iwi Maori o Niu Tireni. Nana i hanga tewhare Mihana Ko Hirini tetahi o nga mea tuatahi i wha karongo ki nga kaumatua, a, i tuku ano hoki i a ratau ki tona whare. A, kihei i roa kua uru noa ia ki te Rongo Pai, katahi ka hanga whare ia me te whakahauhau ano ki tona iwi kia waiho tonu i tona whare he nohanga mo nga kaumatua. A, oti rawa ake taua whakahaeretanga ana, katahi ka powhiritia e ia nga kaumatua katoa ki reira noho ai ratau. Ko ia hei hoa awhina, hei whakatahuri mai hoki i etahi tangata maha, i mua atu i tana whakataunga kia haere mai ia ki tenei whenua ; a, neke atu i te 4,000 mano nga mema Maori o te Haahi kei Niu Tireni. Na, i te tau 1898 ka whakatau a Hirini Whaanga kia hoki atu ia ki tona kainga i whanau ai, tetahi waahi o tona whakaaro ki a kauhau ia ki tona Iwi, me te whakaatu atu ano hoki kia ratau i te tikanga o tona Whakapono kua uru nei ia, me tetahi waahi ano o tona whakaaro kia kohikohi whakapaparanga mo tona whanau. He ahakoa ra ona tau kua 70 tae noa ki tona kainga i whanau ai, ka haere hoiho ano ia i runga i tetahi haere nui, pau noa i a ia te motu e kauhau haere ana ki ia pa ki ia pa; Katahi ka waiata a Hoani Ropihana, he waiata Pakeha: ' Tukua mai tou marieta-nga." Ku tu ake te timuaki o te Haahi a Hohe-
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. Salt Lake City TE tanumanga o taua ranga tira Maori. I TE RA TAPU KA TU TETAHI KARA- KIA NUI MO RUNGA I TE TINANA O HIRINI WHAANGA. Hirini Whaanga Hohea F. Mete Hoani R. Winira Hoori Poura Hipa Arahi Warahi Kahitana Etera Tiwinihana Etera Rihara Tahiti Hawaiki Hoori Teira Heemi Hereta Heemi Hikihana Eruera Atikina
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. Panuitanga. Niu Tirene TE MIHI A TE TIMUAKITANGA O TE HAHI KI NGA MEMA O TE HAHI O IHU KARAITI O NGA RA O MURI NEI, RATAU KO O MATAU HOA MAORI AROHA KEI AOTEAROA. Hirini Whaanga Aotearoa Hohepa F Mete Hoani R. Winira Anatona H. Kana He Panuitanga Ti hee! Mauri ora ki te whai ao ki te ao marama, ki nga muna, ki nga iwi ki nga ranga- tiratanga, me nga huihuinga tangata i ra- ro i te rohe potae o tooku kiingitanga, he po- hiri atu tenei kia koutou am ki nga tu ahua katoa o te tangata, kia tae a tinana mai koutou ki te tainga o te kawanga o toku Temepara Kingitanga, o Kahuranaki. Ka tuhera a te 28 o Maehe, i te tau o to koutou Ariki, 1906. Haere mai, haere mai, haere mai e te hu- nga o Patia, o Miria, o Eroma, nga mea e noho ana i Mehopotamia, i Huria i Koporokia. i Ponota, i Ahia i Perukia, i Pamapuria i Ihipa, i nga waahi o Ripia e pa tata ana ki Hairini, nga manuhiri o Roma, nga Hurai, nga Porohiraiti. Haere wai kia taumaha te pakete i te hiriwa i te koura. Kia tu rawa ake ai koe i tooku aroaro haha uta, haha tai
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE RI HIKURANGI. Taekata ee, mauria mai taku puu a te Tupara, purua mai a roto ki te Hiriwa ki te Koura kia pai ai te paku ki tooku aroaro E ta te Papanui, te nui o to ingoa, tena hoe mai i runga i te Korea o taku pihhr. Ina koa a te Heuheu, whanako i taku whe- nua i Tongariro, homai nga toenga. Whitikaupeka, e ta momonatia ana o mo- kopuna a Arani ma i te kainga i nga kiko o taku whenua, e hika ma me kore he toe- nga. Ko Utiku Potaka a te Whatuiapiti, tena haere mai ki konei tangi ai, hara mai ano te rakau ta, herea ano he whitau ki mua. Marumaru, mauria mai te Kapu a taku hoiho a Rangipuhi, whakakia mai a roto ki te Waina. Te Rangihuapu, i whakaritea koe e au, ki te he koe i tou konohi matau, tikarohia ma Tokoahu e mau mai kia au, takaia mai ki te pukapuka. Kia Te Whiti kia Tohu, e ta wa kaati pea nga ra kia korua o taku Rirena, kawea mai me nga Raukura ano. Takarangi te teitei o to ingoa ki runga, tena heke iho ki taku aroaro nei, ina te hoa- ri, kai a koe te pukoro. Kai te mohio pea te Koau-a-toru ki to- ua matenga i te Aumiti, i whati ai tona pa- rirau, haere mai ko au ra te rata mo ena tu mate.
![]() |
6 6 |
▲back to top |
![]() |
7 7 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. WHOREHETA AMA HOTEERA. (FORESTERS ARMS HOTEL.) I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone. HE WHARE HOU. He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha. KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU. —— Ara. —— Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga Kama, nga Waina, me nga Pia tino pai hoki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa. He nui hoki te papai o nga kai, me nga moenga, tae noa ki te Piriote ruuma. — Me— Te Tepara Hoiho. Iwa Ropata (Eva Robert's. Kereitaone Noota. T. P. ROHIPI. (D. P. LOASBY.) He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa kei au. — Ara — Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu, me era ata ta ahua kai katoa. He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era atu tu ahua o era tu taonga. — A — He nui nga Puutu, me nga Huu, a, he ngawari hoki te atu. Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe whakamahana hoki. Engari kaore e riro i runga i te nama. Toa o nga taonga katoa T. P. Rohipi. Tiriti Nui Kereitaone. A. TEONE. (A. JONE'S.) Kai tunu Rohi, Keeke. E tino mohio ana nga Maori ki taku Peka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o Kereitaone. Me te tino mohio hoki o nga tangata, he tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke, me era atu tu ahua kai pera katoa. Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papawai Maori Pakeha. No reira haere mai ki ahau, ko ahau to koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau maha e tu mai nei Tiriti Nui. A. Teone. Kereitaone. AREKA. MARE. (ALEX. MURRAY.) Rangatira toa kakahu, i te taha whakate-raki o te Parihi Hooro o Kereitaone. Eai au nga tino kakahu o ia ahua o ia a-hua, mo te taane, mo te wahine, mo te tamariki hoki. Mo te taane : — Koti nui arai- ua, Hutu, Haate wuuru, Waiti Haate me nga karu, Potae, Paranene, Poraka, Toroihe, Tokena, Neketai, me era atu kakahu mo te taane. A, ina hiahia te tangata ki te Hutu meiha, ka taea e au te hanga he Hutu meiha, i taau ahua ano i hiahia ai. Mo te wahine: — Koti wahine arai-ua, tiakete hiraka, piihi hiraka, piihi wuuru tino papai, potae, kaone, tokena, nga kakahu o roto, me era atu kakahu papai mo tenei hanga mo te wahine. Mo te tamariki : — Koti rahi, hutu, potae, me era atu kakahu mo te tamariki. Haere mai ! Ko nga po tenei o te Takurua, me te powhiriwhiri ano ki te ringa, kia whiwhi ai koe ki tahi i hiahia ai. Tiriti Nui. Areka. Mare. Kereitaone. PANUI WHAKAMARAMA. He whakamarama te waahi tuatahi ki nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha tika o Aotearoa me te Waipounamu, tena koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki 1905. I puta ta matau panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke" e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i roto i te taha ti te reo Pakeha tae noa ki te wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei whakaritenga i te utu tau mo te "Puke" ehara i te mea he mea whakahaere i roto i te runanga o te "Puke," engari he mea hanga rawaho atu i te komiti, ua te Etita o te taha Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha, hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokotoru, ka perehitia te panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite iho na koutou. No te huihuinga whakamutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Tihema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei o te komiti kia maua, mo te whakarereketanga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-o mua atu, ara, koia tera, ta te komiti i wha- kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi 2 o te reo Maori o te "Puke". No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka whakaotia te utu mo to koutou taonga ki runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama e 9/- hereni, mo ' te 8 marama e 5/- hereni. E wha hoka putanga i roto i te marama. Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia puta mai ona korero mo te taha ki te reo Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo te "Puke," heoi ta matau he Amine atu, a, oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga, nae te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga korero mo te taha Pakeha. Kaati i te rupe-ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pakeha, koia te take i whanga tona ai matau, a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere. No reira te kai-tuhi ka whakaaro, e kore rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi penei tonu ta matau mahi ki te whanga haere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te kahui ki runga i nga tihi o nga maunga, e kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu ano te kahui. No reira matau ka whakahaere i te taha kia matau, kia wawe te pata atu ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pakeha kia ata takatu ana, a tona wa pea e rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua te putanga atu kia koutou. Engari ko to mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki runga i to koutou taonga i te mea kua mohio iho koutou ki nga kaupapa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia tenei : — (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki nga iwi. ki nga hapu, me nga tangata taane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e haere ana ki te whakamanawa haere kia koutou ki nga morehu a aitua ) mahue ake i te ao nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia koutou. (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga taonga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako, hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu katoa o nga motu e rua nei. (3.) Ea manaakitia e te "Puke" nga taonga o nga tangata matau ki nga whakahaere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o tetahi ki tetahi. (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga taonga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
![]() |
8 8 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. WHAKAMARAMA I NGA TURE O "TE PUKE KI HIKURANGI." Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- rie, me te aroha noa, me te rongomau, e ki) ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha- kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu ai te Whakapono ae Amene.