|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 8. 31 July 1901 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 8, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE WENEREI 31st 1901. [Wharangi No. 2]
te kainga, no te whakamatautauranga ia raua
ka paahi raua mo te eke ki runga ia te Piri-
tenia Kaipuke, ara, Kaipuke whakaako o
to raua tipuna, ki nga mahi Heramana, i
raro i te whakahaere a Mr Rorehe, he tanga-
ta matau mo era tu mahi. Katahi raua ka eke
ki runga i taua Kaipuke ka whakaakona raua
ki nga mahi poti i te tuatahi, ka mohio raua
ki era, katahi raua ka whakaakona ki nga
mahi mo runga i nga Manuao heteri, (Cruis-
ing Ship of war) e rua o rana tau ki runga i
a te Piritenia, katahi raua ka eke ki runga i
te tino Manuao. Ko Piriniha Hoori he ta-
ngata hiahia nui ki nga mahi ahuareka, i
waenganui ano i a ratau whaka-heramana,
koia tonu hei whakakoakoa i a ratau i nga
wa katoa, a, kaore rawa ia e noho ana i te
waahi i whakaritea mo raua, engari haere
noa atu ai ia ki waenganui i nga Heramana •
mahi ai noho tahi ai hoki, heoi anake te
waahi e whakatapua ana e ia ko to raua wa-
ahi moenga anake.
I muri mai o nga tau e rua i ako ai raua
i runga i a te Piritenia, katahi a Piriniha
Hoori raua ko tona tuakana ka eke ki runga
ia te K. M S. Bacchante Manuao, i raro
i te whakahaere a Roore Taare Kooti, a, he
taimaha ke atu nga mahi i hoatu ma raua i
reira, engari he nui to raua kaha ki to wha-
karite tonu i nga mahi e hoatu ena ma raua,
ahakoa pewhea te kino, a, te pai ranei o nga
rangi, he rite tonu raua ki te katoa Le kaha
ki te mahi. I muri mai katahi raua ka ne-
kehia ki te waahi mahi o nga pu nunui, he
roa raua e noho ana ia Roore Taare Kooti,
n, mau katoa i a rana nga mahi i whakaako-
na kia raua, mai i to raua timatanga mai a
tae noa mai ki taua wa. 1 muri mai katahi
ka rere a te H. M. S. Bacchante ki te moa-
na, o Metitereiniana, i muri mai i tona kata-
hi ka rere ki te hauauru o Inia, katahi ka
hoki mai ka n ki Paa patahi i te ra o te Kiri-
himete o te tau 1879.
Ia Hanuere i te tau 1880, katahi a Pirini-
ha Hoori ka nekehia hei Apiha whakahaere
i nga tangata o runga i taua Manuao, katahi
raua ko tona tuakana ka rere ki Meteira ki
Keneeri, ki Monote Witio ki Whookarana
Moutere, ki Ahitereiria, ki Haina; katahi ka
hoki ki Ingarangi ma te Huhe Kanaara,
(Suez Canal) a i tae ano rana ki Parihitaina
(Palestine) katahi rana ka hoki tika atu ki
Ingarangi.
Ko tenei haere a nga tamariki noi. he hae-
re kia kite a-kanohi rana i te roa me te wha-
nui o nga waahi kai raro i te mana o Inga-
rangi e tau ana. o tenei taha o nga moana
whanui : ahakoa he tino tai-tamariki rawa
raua ia raua e haere nei ki te tu-toro haere i
Koroni kua kiia ako nei, engari ko te piri-po-
no me te aroha o nga Iwi o nga Koroni, ki
te Toroona o Ingarangi, kai te kitea mai e to
raua tipuna e Kuini Wikitoria, me te nui
hoki o te whakamoemiti o tona ngakau, mo
enei tikanga a ona mokopuna e tu-honohono
haere nei i nga Iwi. Kaati i tenei taenga
mai ona kia kite tuarua ano ia i nga Iwi me
nga Koroni i haerea mai ai e ia i nga wa ka
taha ki muri, tau ana te maramatanga ki a
ia me ona Iwi hoki e noho ana i tenei taha, o
nga moana. Heoi ia raua ko toua hoa wa-
hine i haere mai ai i Kuinirana (ara ite Koro-
ni tai-tamariki rawa o nga Koroni o Ahitere-
iria) he nui atu te mihi o nga Iwi o reira kia
raua, mo runga i to raua taenga atu ki reira,
rae te whakahoki hoki a te Piriniha nei i nga
mihi mo raua, ara i mea ia:— "Ko ta maua
haere mai he haere mai i runga i te tika me
te pono, engari he haere mai haere tonu ake,
ko to mau tino hiahia hoki tenei, tae noa ki
to maua papa, ko te kite i a koutou, ahokoa
i oti ko maua anake i kite ia koutou, maku e
penei atu, ku kite maua me to maua papa
hoki i a koutou, no reira i hokia tuaruatia
mai ai ano e au a konei, hei whakapumau i
te piri-pono me te aroha, i waenganui ia ko-
utou me Kuini Wikitoria."
Ko Pirinia Hoori ahakoa haere ia ki whea
ki whea, hoki tonu atu ki tona matua, me te
kaha ki te tu-honohono haere i nga Iwi i ru-
nga i te rangimarie me te aroha ; mo te kake
rawa ake ia, e ai ana ana tikanga hei kaupa-
pa mo nga Iwi, e kore rawa e wareware hae- :
ro ake nei. '<
Me hoki ake ano te whakamarama ki nga
wa ka taha ki muri. I te tau 1884, ka
nekehia ia hei Rewhetenana tuarua, a eke <
ana ia ki runga ia te H.M.S Kenata Manuao, '.
katahi ia ka rere ki te Teihana o nga Manu-
no i te Raki o Merika, i te tau o muri mai,
ka. puta ia i te whakamatautauranga, ka
whakaturia hei Rewhetenana tuatahi. No
muri mai katahi ia ka haere ki te Kareti, ka
kitea he nui atu tona mohio, ahakoa kihei ia
i tino akona mai i te tuatahi, engari he nui
ke tona mohiotanga, kaati ki runga i te
tikanga me ata whakaako rawa nga tamariki
penei kia tino mohio ai ki nga tikanga nunui.
Ko te mahi a tona Whaea i taua wa, he
haere tonu te mahi kia kite i a ia i nga wa
katoa, kia tatu ai tona ngakau, i muri mai i
tenei, katahi ia ka eke ki runga i tetahi
Manuao ano, ko te H.M.S Tereetenoota te
ingoa i te tau 1886, a no muri mai katahi ia
ka eke ki runga ia te H.M.S Arikianara, ko
tetahi tenei o nga tino Manuao o te moana o
Metitereiniana, i te wa e tu ana ko tona papa
ko te Tuuku o Etenepara hei Timuaki wha-
kahaere i nga ropu Manuao o taua moana.
I te tau 1880 ka whakatungia ia hei kai-
whakahaere i te Nama 79 Topito Poti, ko te
takiwa tuatahi tonu tenei i riro ai ia hei
whakahaere i nga Manuao penei te ahua, i te
wa e whakahaere nei ia i tenei tu ahua Ma-
nuao, he nui ata tona kaha ki te whakapiki
i era atu Manuao e tupono ana ki te Aaitua.
I muri mai i tenei, ka riro ko ia hei wha-
kahaere i totahi o nga tino Manuao o tona
Tipuna, ara i te H.M.S Taraahi, a rere ana
ratau ko ana Apiha me era atu ki te Raki o
Merika, he tai-tamariki katoa ratau i runga i
taua Manuao, kotahi tau ratau ki reira,
katahi ratau ka hoki Ingarangi, a ka whaka-
tuturutia" hoki ia hei kai-whakahaere Manuao
i te tau 1S91. I taua tau ano, ka noho raua
ko toua tuakana i Tapurana, (Dublin) i reira
ka pangia ia e totahi Piwa kino. No te tau
o muri mai, ka riro ko ia hei whakahaere i
totahi (Tekene Karaihe) Manuao Heteri, a
uru ana ia ki roto i nga whakamatautauranga
nunui, katahi ia ka nekehia hai Kapene mo
nga Hoia manuao katoa o Ingarangi i te
marama o Hanuere o te tau 1893, ko toona
Manuao whakamutunga i whakahaere ai ia,
ko to H.M.S Crescent, a no te tau 1898
katahi ia ka haere kia kite i nga taone katoa
o nga waha-pu o Ingarangi me Aerana.
1 te tau 1892, ka huaina tona Ingoa, ko
Tuuku o Iooka, ko tetahi ona Ingoa, ko te
"Earl of Inverneess, and Baron Killarney"
ko te powhiri mo te Tuuku kia tae mai ia ki
Ahitereiria whiti noa mai ki enei motu, i
ma rototia atu i te Kawana o Wikitoria ia
Hanuere o te tau 1894 : No Tihema o taua
tau ano, katahi ia ka haere ki Henepita
Paaka i te matenga o te Kiingi o Ruhia, no
te tau 1897 katahi raua, ko tona hoa Wahine
ka haere ki Aerana, ko te wa tenei i paku ai
to raua rongo ki nga waahi katoa o taua
Whenua, kaati tona.
St James
Ruhia
Teenemaaka
Piriniha Eruera Arapata Kirihitiana Hoori
Anaru Pateriki Rawiri. Kaati ko a raua
Ingarangi
Royal Sussex
Hussars Yeomanry Cavalry
Duke of Cornwall and York, K.G., K.T.,
K.P., G.C.M.G., G.C.V.O., Colonel-in-Chief
of his Majesty's Royal Marine Forces.
Ka mutu i konei nga korero mo te Tuuku
o Kaanawara me looka. Ka huri ake nga
korero inaianei mo tona hoa Wahine.
NGA KORERO MO TE HOA WAHINE
O TE TUUKU O KAANAWARA.
Ko te hoa Wahine o te Tuuku o Kaanawa-
ra me looka, he tamaiti tuatahi na te Tuuku
raua ko te Tati o Teke, a i whanau ia ki
Kinihingitana Parihi, i te 26 o nga ra o Mei
o te tau 1867. Ka hoki atu te whakamarama
ki te kawai mai o te Wahine nei. o te taha ki
tona matua taane, me tona matua wahine.
Ko Pirinihehe Wikitoria, i heke mai tona
Papa ia Kiingi Hoori n, ko tona whaea he
Wahine na te Tuuku o Teke, a he tamahine
na Toropuhi Whereeteriki Tuuku o Kemure-
ti, he tama tuawhitu na Hoori iii, ko toona
Papa nei ko Whereeteriki Piriniha o Weiri,
a he tama nei hoki ia na Hoori ii raua ko
Kararaina o Enepehi. Ko Hoori n e waru
ona tamariki, e toru nga taane, e rima nga
Wahine, no muri rawa a Ene.
Ko Pirinihehe Roera i moe ia Wiremu v ko
Piriniha o Arani, a he tamahine ano ta raua,
ko Kararaina, i moe ia Piriniha Taare, ko
Pirinihehe Heneriata, i moe i a te Tuuku
Ruiha i te taina o Whereeteriki ii, a i muri
mai ka whakatungia ia hei Kiingi mo Wuti-
ma-Paaka, heoi ano te tama a te Tuuku
Ruiha raua ko tona hoa Wahine, ko te
Taaku Arikianara. i paoe ia i a Karautana o
Hangere, ka puta ki waho ko Piriniha Wha-
raniha Paora Ruiha Arikianara, i whanau ia
i to tau 1837, a no te tau 186:3 ka huaina
tona Ingoa ko te Piriniha o Teke, ara ko te
Surene Highness, Prince of Teck, a i konei
ka whanau a Pirinihehe Wikitoria Mei 1d
Kinihingitana Parihi i te 26 o Mei, koi nei
te tamaiti tuatahi i whanau ki taua Parihi o
mari mai o te whanautanga o te huatahi a
te Tuuku o Koneti raua ko tona hoa Wahine
ki reira, a na ta raua huatahi nei i noho te
Toroona whakahirahira o te Kiingitanga o
Ingarangi, e huaina nei tona Ingoa ko
Kuini Wikitoria.
Ko tenei e whai ake nei, kai te haere ano
i runga i nga ritenga o nga Hapu Ariki, a
he mea whakahua na nga matua o te hoa
Wahine o to Tuuku o Kaanawara enei Ingoa
ki runga i a ia, ara : Wikitoria Meri Akuhata
Ruiha Oraka Paurini Karautini Akenehi ; a
no reira i moea tonutanga ai e te Tuuku o
Kaanawara tona tuahine hei Wahine mana.
i te moa e haore tahi tonu ana o raua tatai,
a ko Pirinihehe Meri o Teko hei tino Matua- i
atua, mo ana mokopuna e haere ake nei.
He iti nei nga moa o mohiotia ana o te wa
e Tai-tamaahine ana to Wahine nei, engari
ko nga mea e mohiotia ana e te katoa nga
mea e tuhi iho :— Ko te Wahine nei, he
mea whakaako, ki nga mahi nunui, i runga
ano i nga tikanga a ona matua, ara a te
Tuuku o Teke raua ko tona hoa Wahine.
1 mauria ia ki Whoroorena i te mea ka 16
ona tau, i reira katahi ia ka whakaakona, ka
tino mohio ia, katahi ka tukua e ona inatua
kia noho tonu atu ia i reira, a tipu noa ia
hei Wahine, he nui tona kaha ki te mahi i
nga mea e whakaakona ana ki a ia ; heoi i
ranga i tona atahua me tona rangimarie, me
tona aroha hoki ki nga tangata ; he nui atu
te whakamihi o nga Iwi o reira ki a ia, me te
powhiri tonu hoki o nga Iwi i a ia kia tae ki
o ratau kainga, a me te tino hapai nui hoki
a te lwi i a ia. He Wahine kaha tenei ki te
Whakapono, me era atu tikanga, e hapai ana
i te Whakapono.
Ko te hoa Wahine o te Tuuku, he Wahine
tino matau atu ki te whakatangi Hamoniana
ki te whakatangi Piana, ki te whakatangi
Haapa, a he Wahine reo reka hoki ki te
waiata. He inaha hoki nga reo o nga Iwi e
mohio ana ia ki te korero, a he kaha hoki ia
ki te haere hoiho, ki te arahi waka, a he nui
atu hoki tona kaha ki te-purei Roona Tenihi,
a nana ano i mahi etahi mea whakapaipai o
runga i to raua Tima i whiti mai nei ki enei
motu, tera atu te nuinga ona mahi e mohio
aua ia.
Ko te wa i Inikeete ai ia kia te Tuuku o
Kaanawara, no tona haerenga ki Matama Te
Whoopi, i Ratana Hu. A no te 6 o nga ra
o Hurae nei i 8 ai nga tau e moe ana raua
ko te Tuuku o Kaanawata. Ko to raua
riingi marena me te riingi pupuri hoki i te
riingi marena, he mea mahi i te Werehi
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 8. O TE TAU -4] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE WENEREI 31st 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]
Koura (Welch Gold) ko tetahi he mea mahi
i te Kooti Koura, he mea tango mai i roto
i nga takakau o Kotarani.
Ka mutu nei nga korero mo te Tuuku o
Kaanawara raua ko tona hoa Wahine.
"Te Pake Ki Hikurangi.'''
Porangahau,
Hurae 18 1901.
He Panuitanga, kia "Te Puke" kia rongo
nga rangatira o nga motu e rua o Aotearoa
o te Waipounamu, tena koutou i raro i te
inana o Kiingi Eruera vii, me taana tamaiti
me te Tuuku o Kaanawara, nana nei tatau i
whakahuihui kia kite i tona tinana, i kite ai
tatau i tera waahi o to tatau motu, mo nga
morehu o nga Iwi me ona painga, kia ora te
Tuuku, nau nei ou lwi i whiwhi ai ki nga
painga katoa i raro i tou inana me tou ranga-
tiratanga; Haere ra e hoki ki tou Iwi
tuturu, ki tou tipuna i te waahi ngaro, me
tou papa i runga i te Toroona o tona Kiingi-
tanga.
Na e hoa ma, i hui mai nga morehu ki
Porangahau nei, no nga Hapu katoa, i tae
ki te toru rau, i hai i te S o Hurae 1901, ko
te take, he mihi aroha he poroporoaki ki
tetahi ope kahurangi kua haere ki te kainga
tuturu oti atu, e kore e hoki mai, ko tatau e
haere atu, he nui nga mahi ahuareka i
mahia e taua huihuinga, ko te Hikaopapau-
ma te Hapu nui, i tae katoa mai nga Wahine
nga tamariki nga taane e 40 ratau, he kawe
mai i te aroha mo Eterina, koia nei te ope
kua haere nei i nga ra o te Tuuku,. ko Ete-
rina, ko Meriata ko te Anewa kaore he
pouritangata mo ratau, e haere ana ki te
kainga.
E "toru nga-take i oti i tenei huihuinga.
1. Ko a maua panui ko Henare Te Atua,
na te morehutanga o mana matua i whaka-
takoto ki te aroaro o nga komiti e tona kia
unuhia, whakaae ana maua ko Henare, oati
pono rawa maua ki te aroaro o nga komiti,
paahitia ana e nga komiti o Kahungunu, o
Rongokako, mo te Whakamaharatanga-kia-
Henare-Matua. Ko te tino whakamutunga,
mau e koro e te "Puke" e mau ki nga Iwi i
rongo i ana panui, kaa unuhia i runga i te
rangimarie i te aroha o tetahi ki etahi.
2. Moku mo te Mema o Rongokako kia
tu i runga i nga taha e rua, ia Rongokako ia
Kahungunu, ara ki Porangahau nei, ko nga
komiti i raro ia maua ko Haami Potangaroa
kia kotahi te whakahaere, kaua hei wehewe-
hengia tatau, whakaaetia ana tenei take e te
hui, paahitia ana e nga komiti e toru.
3. Ko nga rarurarutanga o te Hikaopa-
pauma, he Whenua he whare, na te Mema o
te komiti o Rongokako i whakatakoto ki te
aroaro o nga komiti, whakahaerea ana i
runga i te ture Rahui, mo te Iwi katoa taua
Rahui, whakataua ana i runga i te ture tahi
marae wetewete raruraru, whakataua ana
me mutu koutou te mahi raruraru ki to
koutou Rahui, whakaae ana te Hikaopapau-
ma, paahitia ana. haina ana ratau katoa ki te
Kirimina a te komiti me to ratau Tiamani,
H. Te Atua me te Karaka H. Rupuha.
H. Matua.
Mema Kaunihera o Rongokako.
Te Parapara.
Hurae 8 1901.
Ki te Etita o "Te Puke" e hoa tena koe
te hapai nei i te manu ,o Aotearoa me te
Waipounamu, kia ora tonu koe kaati nga
mihi.
Panuitia atu enei putake hei titiro ma
nga Iwi o te motu, ina hoki kua tukua mai
nei ma tatau ano e ata whiriwhiri o tatau
mate.
1. Ko te ora o te tangata kauaka e
takahia, te ture kua oti nei te paahi mai e te
Paremata i runga ano i ta te ture i kite ai,
ko nga raruraru kino e pa ana ki te tangata
tae atu ki nga marae ki nga whare moenga
me era atu whare e kino ana a roto.
2. Mo nga whare moenga, me tahi atu
nga, paru kino me era atu mea kino e kitea
iho ana e te tangata.
3. Me whakamutu te kai Paipa Tikareti
a nga tamariki, timata i te 10 tau hoki iho
ki raro rawa, ki te kitea te tamaiti nga
tamariki ranei e kai ana, ka whiua ki te
moni 2/6.
4. Me kore atu te Waipiro ki nga marae
o tenei titiriki o Toko o Ruakukuru, ki te
kitea e haurangi ana he tangata Maori
Pakeha ranei, ka whiua e te Kaunihera 5/-
5. Ki te kitea he Maori he Pakeha ranei
e hokohoko tahae ana i te Waipiro ki tenei
tiritiki ka whiua £ 5,, O,, O,, ki te haurangi
nga tangata e tuhera ana nga whare komiti
ka whiua £ 1„ O,, O,, ko te Ratapu kauaka o
takahia.
6- Mo nga tini Kuri a te Iwi Maori
Pakeha ranei, te moni Taake mo te Kuri
kotahi 1/6.
7, Mo nga Hoiho me nga Kau, te moni
rehita 1/- mo nga Hipi, te moni Taake 1I-
mo te Hipi kotahi, me mutu mai i te 100
Hipi.
8. Mo raihana e te komiti nga Pakeha
me nga Maori, me era atu ahua tangata e
haere ana ki roto i nga kainga Maori Pakeha
ranei o tenei titiriki hokohoko taonga ai, te
moni raihana 10/- i roto i te toru, marama,
me rawaho ia i tenei titiriki.
9. Me whakatu he iari taiepa ma tenei
komiti marae, hei teeratanga i nga Kau
Hoiho me era atu tini taonga a te Maori
Pakeha ranei, ma te komiti e ata whakahaere
nga putake kua, oti nei to paahi mai e te
Paremata hei ture mo te Iwi Maori.
10. Mo nga Pakeha Maori ranei e whiu
Hipi Kau Hoiho ana me era atu taonga e
whiua haeretia ana i tenei titiriki, me whai
paahi, kia puta ai ona taonga ki te haere, ki
te kore he paahi ka taaputia. ona taonga, ki
te oma mai he Hoiho he Kau he Hipi heaha
ranei ka kitea i roto i enei rohe, ka puritia
kia utua rano ki te Kaunihera i runga i te
kore paahi, ki te kitea he Hipi era atu taonga
ranei i roto i ana Hipi Kau Hoiho ka whina
aua tangata £ 20 O O pauna i runga i toua
tahae.
11. Mo te Kereni me te Huia me era atu
ahua mana puihi, kia tukua mai te mana ki
to lwi Maori,
12. Mo nga Pakeha e haere mai ana ki
te pupuhi Peiha, me era atu ahua manu i
roto i enei rohe, ka whainatia e te Kaunihe-
ra £ 1 O 0.
13. Kauaka e tahua he ahi wahie ki roto
i nga whare runanga ki te kitea ka whainatia
ki te moni e rite ana.
14. Ki te haere noa he Kuri kaore ona
ariki i runga i nga paamu haerenga kararehe
Hipi, ka whainatia te ariki nana te Kuri ki
te moni e rite ana, ki te mate he kararehe i
taua Kuri, mo whakarite nga utu ki nga
kararehe i mate ra, otiia ma te Kaunihera e
ata whakahaere nga putake.
15, Me Taake me Inihua nga whare
paraki, me era atu whare a te Iwi Maori
Pakeha ranei.
16. Mo nga tamariki Poriro, ki te kitea
te papa me te whaea, ka eke he Taake ki
runga kia raua £ 2 O O i te tan kotahi.
17. Me whai Taake nga Pakeha e moe
ana i nga Wahine Maori £2 O O i te tau
o
kotahi.
1S. Ka whainatia nga Pakeha Maori
ranei mehemea ka patu i nga tini Ika a te
Iwi, ki nga tangata ia e rawaho ana i tenei
titiriki.
19. Me mutu te purei Kaari te purei
Piriote me nga mahi tuta i waenganui o te
Iwi Maori, ki te kitea ka whainatia e te
Kaunihera ki tana moni i whakatau ai.
20. Mo nga tamariki whangai me haina
rawa ki te Komiti te tangata, ka whai mana
taua tamaiti ki ona hea, ki te kore e haina
taua tangata ki te Komiti, e kore e whai
mana taua tamaiti ki ona hea.
21. Me marena nga taane me nga Wahi-
ne i runga i to raua tinana kotahi, ki te kore
e marenatia ka whiua ki te moni £ 5 O 0.
22. Me tutaki rawa atu te hoko a te
Karauna i nga Whenua Maori, me tuhera te
Whenua i runga i te tikanga teera, ki nga
Pakeha ki nga Maori ranei.
23. Me tutaki atu te Kooti whakawa
Whenua Maori, engari ia ma te Kaunihera
Maori ano e whakawa o ratau Whenua,
ahakoa Whenua Papatupu, Whenua i riro i
te Karauna.
24. Me mana te tangata nona te Whenua
ki te tuku riihi ki nga Pakeha me nga Maori
ano, me whai mana te tangata nona te
Whenua me te Kaunihera ki te kii 10 tau 15
tau 21 tau e riihi ana nga Whenua Maori ki
nga Pakeha, ki te Kawana, me nga Maori
ano hoki.
25, Mo nga rohe Whenua a nga tupuna,
me whakatau ano i a ratau rohe, me nga rori
haerenga o nga tupuna kia waiho kia tuhera
ana.
Kaati he nui ano nga putake i toe iho, kei
kapi te Pepa. E hoa kia ora tonu koe.
T. W. Tiemi.
o
Mangawhio-
Mei 28 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" he
kupu atu tenei na matau kia koe, mau e uta
atu enei kupu ki runga ia te "Puke" kia
rongo mai o matau whanaunga i runga i nga
motu e rua nei i Aotearoa me -te Waipouna-
mu, mo tetahi tamaiti rangatira, ko Paapu
Te Koeti te Ingoa, i whanau i te 5 o Hurae
i te tau 1882, i mate ia i te 23 o Mei nei i tu
tau 1901, kua nehua i te 2G o Mei nei, i aha
mai ona Whakapapa i nga tupuna rangatira,
ka whakahaerea te Whakapapa i runga i nga
korero iho a ona tupuna tae iho ki ona
matua, me te morehu kaumatua o tenei hapu
e noho nei, koia nei nga Whakapapa e whai
ake i raro iho nei :—
Ko Wehenuku. Taana.
" Paikea.
" Tahupotiki.
Iratohu.
" Rakatehurumanu.
" Tahumuri.
'; Rakawahakura.
" Rakai-whakaata. "
" Tuwhaitara.
" Tamaraeroa. "
" Te Ao-hikurangi.
" Tuahuriri.
" Te Hikutawatawa-ote-rangi.
" Turakautahi.
•' Kaweriri.
" Tuahuriri.
" Te Ruapu.
" Tia
;' Piro.
'• Te Koeti Turanga.
" Paapu Te Koeti.
Ko Pouwharekura. Taana
" Poheahea.
Mahakinui.
" Te Kii.
Porou.
' Te Umu-Mamaahu.
" Tiraaiahi.
" Te Kii.
" Porou.
" Tamai-Tamiaka.
" Te Whare-Pukio.
" Te Apahi.
Kaunia.
" Toho.
" Te Waipapa.
" Pikara. .
;i Te Koeti.
" Paapu Te Koeti.
Ko Tutewaimate Taana.
Mu.
" Peke.
" Maakaa.
" Tohu to mua.
" Ringaringa to muri.
Tiria to muri iho.
" Paawa to muri rawa.
'; Tutoko. . ''
'; Ripeka Te Koeti. "
" Paapu Te Koeti.
Na Hera Panati.
Ara na matau katoa.
NIU PARANAWIKA WAAHI •
O KENATA.
Ka kotahi ano pea tau i naianei te urunga
o nga Iwi o roto i te Rohe-potae o Niu Para-
nawika ki roto ki nga tikanga hou. rie
Whenua nui tenei, a he maha hoki nga
Rerewe Kamupene kai runga i taua waahi ;
e takoto ana i te Raki-whakatehauauru o
Kenata, engari kaore e whakamahi ana i taua
Whenua. Ko te mahi a te Kawanatanga o
reira, he riringi tonu i nga whakaaro maha
ki roto ki nga Iwi maha e noho ana i reira,
ara kia haere te Iwi i runga i nga tikanga
ahu Whenua, kia puta ai he hua kia marama
ai ki te katoa, ehara hoki i te mea e rua
tikanga mo runga i te whakaaro e puta mui
ai he hua o te Whenua ki te tangata, engari
kotahi ano ko te werawera anake.
Kaati no enei wa tata tonu ka hori ake nei.
katahi ano nga Iwi e noho ana i Niu Para-
nawika ka whakaaro ki runga i aua kupu a
te Kawanatanga, ka mea ratau he tika,
mehemea ratau ki te haere i runga i taua
tikanga, e kore rawa e tata ruai a Kenata.
Ko nga tikanga ke hoki i hopu ai ratau i
te tuatahi, (ara i mua atu ano o te urunga o
taua whakaaro ki roto kia ratau) ko nga
mahi kikino katoa e kore nei e puta mai ho
painga i roto, kaore ratau i rapu, a i whaka-
ro ranei, ki te whakanohonoho tangata ki
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 8, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI HURAE WENEREI 31st 1901. [Wharangi No. 4]
runga ki te Whenua kia whakapaia te Whe-
nua, kia whakatipu taonga nga tangata, kia
piki ai hoki te Koroni ki runga.
He maha ona whakapaparanga i whanau
ki roto i te rangatiratanga, o Ingarangi, kitea
iho ana kaore he tikanga tika i ko ke atu i
te whakanoho tangata ki runga ki te Whenua,
no reira ka waiho e ia ko nga tikanga a nga
Koroni o Ingarangi hei tauira mo ona Iwi i
naianei.
Ko Niu Paranawika hoki kai te takoto i
tetahi waahi o waenganui o Ingarangi me te
Raki-whakatehauauru o Kenata, no reira me
waiho ko nga tikanga a Ingarangi hei Rata
whakaora i nga waahi e haere ana i roto i te
pouritanga me te atarangi o te hee, a i
naianei kua tino tata ke atu tenei takiwa ki
ronga i nga tikanga a Ingarangi i era atu
Koroni o Ingarangi ake. Heoi ko te tangata
e kotahi ana te whakaaro ki runga ki te
whakatipu taonga, me ahu ake ki te waahi
kua kiia ake ra.
E 1d ana a te Hon Taare A. Tawhemira,
Eitini-Tianara mo Niu Paranawika, (i 17
Reta Makete Kanana E C) e tae ana ki te
300 ran ki te 400 rau ranei nga tono a nga
tangata e tae ana ki tona Tari i te wiki, he
tono ki a ia kia tukua atu kia ratau nga
tikanga o taua takiwa, kia mohio ai ratau ki
nga whakahaere katoa, no reira hoki te Tari
o Niu Paranawika ka tuku tonu i nga tikanga
katoa o taua takiwa ki nga kai-tono, engari
kaore he mea mama, he mea ahua taumaha
anake, I etahi rangi ka hori nei, ka tae mai
nga whakaata a te Kawanatanga o Niu
Paranawika ki tona Tari i Ranana, he
whakaatu mai kua tino kaha te piki o nga
whakahaere me nga mahi o taua takiwa ki
runga.
HE TONO I NGA TANGATA.
Kua oti te whakarite ki te Kamupene o te
"Whanehe Raina Tima," ara ki te Kamupe-
ne he inaha nei ona Tima hou, (e 5000
mano nei tanu e haria ana e te Tima kotahi.)
kia whakatakotoria he raina rerenga mo ona
Tima atu i Ranana ki St John Niu Parana-
wika ; hei huarahi atu mo nga tangata e
hiahia ana ki te whakanoho kainga mo ratau,
i waho atu o nga waahi e tau ana te mana o
Ingarangi ki runga, koia nei he huarahi mo
ratau ki reira ko nga Tima nei, ko te utu
mo te karaaihe tuatahi ritaana, ata i Ranana
ki St John Niu Paranawika £ 17 „ 17 „ .0
mo te tekene karaaihe ritaana £ 12 — O — 0.
Ko tenei utu i whakaritea mo nga ahua
tangata e rua:— ko nga tangata kua whaka-
rite mote haere ki reira titiro kainga ai, a ka
hoki mai ano ki Ranana noho tonu iho, ka
noho ano te utu o te Tima ki te utu kua kiia
ake ia ; a ko nga tangata e haere ana ki Niu
Paranawika noho tonu atu i roto i taua
Porowini whakanoho kainga ai mona, ara i
runga ano i te hiahia o te Kawanatanga o
reira kia noho tonu atu nga tangata e tae
ana ki reira, ka neke te utu o te Tima ki
runga ake i te utu kua kiia ake ra.
Te rongonga ano o te katoa i te tono a te
Kawanatanga o Niu Paranawika, he nui atu
te mihi o nga Iwi mo te whakaaro o taua
Kawanatangata, ara o nga tangata ano e
hiahia ana ki te whakatiputipu taonga, no
reira be maha nga tangata kua whakarite ki
te Kamupene o nga Tima mo te haere ki reira,
me te ki ano a taua Kawanatanga, ki te tae
nga tangata ki reira, ka ata whakaatuaturia
kia ratau nga Whenua hei nohonohoanga
mo ratau, a ki te pai te tangata e pai ana, ki
te kore, kai te tangata anake te whakaaro,
otira i panuitia ano e taua Kawanatanga, ka
homai e ia nga Whenua e hiahiatia ana e te
tangata e nga tangata ranei, hei whakatipu
oranga mona.
Ki te whakaaro ake he maha nga tangata
e nui ana te hiahia ki te whakanoho kainga
mo ratau ki reira hei whakatiputanga rawa
mona, a mo ratau; ranei, engari ko nga
tangata rawa-kore he iti nei te oranga e puta
mai ana ki a ia, me haere ki te Koroni kua
kiia ake nei whakanoho kainga ai mona ; i
runga ano i nga ritenga o te whakanohonoho
kainga. Ko nga tangata he oranga tona,
ara e puta mai ana ki a ia £ 100 rau pauna
neke atu ranei kaore ona awangawangatanga,
i te mea he nai tona oranga hei timatanga
mona ki te whakatipu taonga.
Ko te tokomaha o nga tangata o tenei
Koroni, kai raro iho o te 400,000 rau mano,
a ko nga eka e ahei ana hei whakamahinga
ma ratau, 17,000,000 miriona eka.
Ko te tikanga anake e mohio ai te tangata
ki nga tikanga me nga whakahaere katoa <
tenei waahi o waho o Kenata, me korero :
nga pukapuka tikanga o taua takiwa e puta
mai ana i te Tari o Niu Paranawika
Ranana. Ko nga mahi nunui katoa e mahia
ana ki Hirini, e mahia ana hoki i reira.
Otira ko nga mahi katoa i naianei o te
urunga o tenei Iwi ki roto i tenei whakaare
hou, kua kaha rawa atu te piki, i te mea
kaore rawa i roa to ratau urunga ki roto i
tenei whakahaere, a hei te roanga pea e
naahi ana katahi ka tino piki rawa atu ki
runga. Ko nga mahi hanga Tima, Kaipuke
maitai, me era atu mea pera katoa, ka kaha
tenei takiwa ki te whakahaere, a ka tino iti
rawa iho hoki taana utu i nga utu katoa o
era atu waahi o te ao e hanga ana i aua tu
taonga. Ko tenei Porowini o Kenata ka
kaha ki te tu i runga i te paenga o te Waro,
o te maitai, me era atu taonga e mahia ana
ki te tiira. Ko Ingarangi ka kaha ki te
whawhai ki te whakakotahitanga o Merika,
ehara i te mea ki reira anake, engari ki te
whakakotahitanga o te ao katoa.
Kairakau.
Hurae 12th, 1901.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
kia Purakau Maika, e hoa tena koe i raro i
nga mahi tohu a te kai-hanga, kia ora heoi
ano nga roihi. E boa utaina atu ra enei ku-
pu ki runga ki to tatau taonga ki "Te Puke
Ki Hikurangi" hei, titiro ma nga Iwi o Ao-
tearoa me te Waipounamu, ara, i te matenga
o Meriata Rapaea, i mate ki Porangahau i te
26 o Hune 1901, ko ona tau ka 58, i haria
mai e Ngaati Kere i runga i te tononga atu
a Hoani Rangikangaiho me ona taaina kia
mauria mai ki Kairakau ki tona Urupa, ki
runga ki tona rangatira rae ona Mokopuna,
kaati he nui nga Iwi i tae mai ki te tangi ki
tenei wahine, ko nga hapu i tae mai ki te
tangi i runga i te ngakau pouri me te aroha.
': N'Kere.
" N'Kurukuru.
" N'Whakaiti.
" N'Whatuiapiti.
" N'Hine.
" Ngapuhi.
Me era ata hapa. Kaati he nui te poari
me te mamae onga ngakau o enei hapu mo
te matenga o tenei wahine, i runga i nga pai-
nga o tenei wahine i waiho ake ki t9 ao
nei ara, te manaaki te atawhai te rangi-
marie me to ngakau mahaki ki te tangata,
he wahine i mate i ranga i te Whakapono.
He waiata tangi mona tenei.
Tera te koturi au ahi ana ia i teripa o tau
tari raro ko hoki te pohe, ki taku matua na-
ka koi whakahapa ki te ao, raki huinga mai
o aku hoa hara e Meri koheri rawa koeia hau
ete manawai roto tenei ka iri rangi kei runga
ia kihei tau iho kia ta miora tia kia mine
mai ekaka tonu ana e aite aonewa .
Haere ra e Meri nga uru rakau kiho kianga,
ra, kei tatai mai koe tau wehe rawa i taku
tinana, ehira to kuma te ite pare kura ki Ra-
ngahau ra kawheahe haerenga hewai ruapo
kia tangi au te tutahi ata he wairua haere i.
He waiata tangi mona.
Teraia koe Meriata ka wehe i te Iwi kai a
ia e he whakamaunga atu naku ki te ao ka-
takawe mairunga o Apiti e tuunoa maira koe
kia hau ei, ua mate iana koe itu kino te ro-
kohanga tetaranga, ia taua, e kia mihi ma-
mao au kite matua kaia koiparia e tetai piki-
ta piki rere pikitakina mai rate kawai nauri
whenua te kawea e te tere tena taka manu
he manu kaonga noa runa ki te whare te au
o matariki mate whare pouri mate rahi o te
ope o te mate e kautere maira kauru pataku
aroha na .
He wahine rangatira no Ngapuhi no Ngati
Kahungunu, na kia whakamaramatia tona
taha ki a Ngapuhi.
Ko Rahiri.
" Uenuku.
" Kaharau.
" Taurapoho.
" Mahia.
" Tewairua.
Na te wairua
" Auwha.
" Whakaaria.
Na Auwha.
" Te hotete.
" Te takupu.
Na Te hotete.
" Hongihika.
" Tetakupu.
" Patuane.
•
o " Tepuhi.
i . " Hana.
a " Meriata.
i Na Whakaaria.
" Waiohua.
Tekona.
3 " Tuhirangi.
" Honengapua.
" Honeheke tamaiti.
i
Te taha kia Kahungunu.
i Ko Kahungunu.
3 ", KahuKuranui.
" Rakaihikuroa.
" Rakaipaka.
> " Kaukohea.
" Tutakanao.
" Kaunohanga.
" Tahitotarere.
b " Kahutapoa.
i " Teikawhaiti.
" Tuwhai.
i " Whareke.
" Hineiarumia.
" Hana te harapaki.
" Meriata Rapaea.
". Ngapera Rapaea.
Kaati mate rawa ake tenei wahine kua
whai uri ki te ao. Kaati ko te whakaaro o
nga hapu, ma ona uri e hapai ana tikanga
katoa e mau ake i runga ake nei, heoi ano e
te Etita kei hoha koe ki te tuku i nga mihi
mo tenei wahine me ona Whakapapa. Heoi
ma te Atua tatau e tiaki, na to koutou hoa
pononga i roto i te Ariki.
Hoera Rapaea.
TE WEHENGA O TE TUUKU I
AHITEREIRIA.
I te ra i huri ai te aroaro o te Tuuku raua
ko tona hoa Wahine 1d te wa kainga, katahi
ka hoatu nga poroporoaki a te Tai-Hauauru
o Ahitereiria mo raua. I muri i tena katahi
ka waiatatia e nga tamariki kotahi mano te
Himene, ka mutu ka haere hoki te Kareti o
taua Ropu Ariki ki te waahi i reira to raua
Tima, ka eke ki runga i to raua Tima.
katahi ka hamama te waha o te Tuuku ki te
rangi ka mea, "Kia toru nga hipihipi mo
Ahitereiria" ka timata hoki te haere a to
raua Tima.
I mua atu ano o to rana haerenga, katahi
ka hoatu e te Tuuku o raua whakaahua me
nga tiaki hoki (Cheque) ma, nga Titeketiwhi
(ara ma nga Pirihi haere wa) katoa e tiaki
haere ana ia raua, a ka hoatu e Roore Hope-
tonu Kawana-Tianara o Ahitereiria te
pakapaka poroporoaki a te whakakotahitanga
o nga Koroni o Ahitereiria mo raua, ara i
mea taua poroporoaki: Hoki atu ra ki to I
korua na turanga waewae, ki te waahi i toto
mai ai nga, tikanga nunui e hora nei i wae- i
nuanui i oa Iwi, he koanga ngakau no matau
to korua taenga mai ki enei Koroni, me te
rironga hoki mau ma te tama a to matau
Kiingi atawhai e huaki te tunga o te Pare-
mata tuatahi o te paiheretanga o nga Iwi
me nga Koroni o tenei motu ou, i raro i te
mana o te Kiingitanga o Ingarangi; e koro
e taea e ahau te whakarapopoto atu te nui o
te mihi me te aroha hoki o nga Iwi noi kia
korua, i te mea kihei rawa i tino mohiotia e
matau, era rawa e rite mai i a koe ta matau
powhiri, i runga i te tuponotanga o te aitua
ki mua i tou aroaro, otira, ki o tatau katoa,
no reira awangawanga ana te ngakau i taua
wa, kaati na runga i to whakatutukitanga .
mai i taua Inoi a o Iwi, koia matau e mihi
atu nei ki a korua i runga i te hari nae te koa.
Ko tenei hoki pai atu korua ko to . hoa ki
to matau Kiingi me to matau Kuini, ko
te Atua hei awhina i a korua i runga i nga
ngaru o te moana, a, koia hoki hei tuku iho
i te maramatanga ki roto ki o korua ngakau,
a, tie noa korua ki te kainga.
TE WHAKAHOKI A TE TUUKU.
E Inoi atu ana ahau ki a koe, kia whaka- I
putaina atu e koe te nui o taku mihi me ta- I
ku aroha, ki nga Minita me nga tangata ka- I
toa hoki o roto o te whakakotahitanga o
Ahitereiria, mo runga i ta ratau pukapuka I
poroporoaki kua tae mai nei kia maua, he
nui atu te hari me te koa o taku ngakau mo
te tutukinga paitanga i a au o te kupu a te
Kiingi, kia haere mai aa ki te huaki i te tuu-
nga tuatahi o te Paremata o te whakakotahi-
tanga o enei Koroni, no reira he nui atu te
hari o taku ngakau mo te otinga paitanga i
a au o enei whakahaunga katoa. •
Hei kupu whakamutunga iho maku kia I
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 8, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE WENEREI 31st 1901. [Wharangi No. 5
|
|
6 6 |
▲back to top |