|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 3, Number 10. 31 July 1900 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 10, O TE TAU TUATORU.]\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA. HURAE TUREI 31th 1900..\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1]
NGA WHAKAHAERE O RAROTONGA,
WAAHI TUATAHI.
Kai te mihi ake te ngakau aroha, me te
whakaaro, hoki atu ki muri, ki te takiwa o
nga Tupuna, nana i hoe mai te moana wha-
nui, e hora mai nei i mua i o tatau kanohi,
ina titiro atu ki ona ngaru me ona tuatea,
hei homai i te mohio ki te ngakau, me te
hine-ngaro, me te mea e titiro atu ana nga
kanohi, ko Takitimu e puta mai ana i nga ma-
tamata o Aotearoa, e hoe ana ki te Waipouna-
mu, me nga tane e whitu tekau, me nga
Wahine, me nga tamariki, me te mea ano e
hoki ana ki to ratau moutere i hoe mai ai, e
kiia ana ko nga motu o Tawhiti, ko Raroto-
nga. He mea honore tenei e te hunga e
korero ana i te pepa nei, hei kawe ki roto i te
ngakau tumanako ki nga mea o mua, ara,
mo nga mahi me nga ture a Ngaati Raroto-
nga o Hawaiki, ka taia e matau ki raro iho
nei. He mea mahi i roto i to ratau Pare-
mata e o ratau Ariki, me te Timuaki Pakeha,
(Kanara Katiana,) mehemea pea e hohorotia
ana e te Iwi Maori o Niu Tireni, o ratau
mahara whakapiri, i te tau 1852, penei Kua
oti ano nga hiahia me nga wawata, he po
tangaroa hoki tera, tena ko te po korekore,
e kore e whai hua te purapura, ta matau
whakaaro me hono tatau ki te Paremata, o
tatau whanaunga me a ratau ture, ko Raro-
tonga he Upoko mo te Iwi Maori, o Aotearoa
me te Waipounamu, me o raua motu ririki,
kaore i te mea mo te Paremata anake, me
nga ture tenei hono, engari me tae ano ki
nga toto me te wai, hei whakaranu i nga
kikokiko ki roto i te toto, hei whakahoki i te
toto i te wai, me te kikokiko ki roto i te ti-
nana kotahi, i mua atu o to ratau mararata-
nga, hei whakatipu ake i te Iwi Maori ki te
ora, ki te aroha, ki te pai, ki te mohio, ki te
kaha, ki te tika, ki te maua, he mea paihere
na te rangimarie. E whakapai atu ana ki
te kai tuku mai o te pukapuka ture o Raro-
tonga, kia Tiati A: Maki, o te Kooti Whe-
nua-Maori, hei whakamarama mai i te ahua
me te mohiotanga o tatau whanaunga, i
mahue atu ra ki Rarotonga noho ai, i nga
tau maha ka taha ki muri. He mea whaka-
maori na te "Puke Ki Hikurangi."
KOMITI TAKIWA
(1)' Ko te Au, he Komiti takiwa, tenei
Ingoa te Au, i paahitia tetahi Ture i tau 18-
91, e te Kaunihera o Rarotonga i runga ano
i nga tohutohu , me te whakaaetanga a te
kai-whakahaere ma te taha ki te Kuini, hei
whakamana i tetahi Komiti takiwa e kiia nei
he Ao, ki nga takiwa o Awarua o Arorangi
me Takitimu, engari notemea kaore i mara-
ma nga ritenga whakahaere a taua Komiti,
no reira, ka whakahaerea e te Paremata o
Rarotonga, i runga ano hoki i te whakaae ?•
te kai-whakahaere a te Kuini, tenei Ture i
raro iho nei.
(2) Ko te Ingoa poto o tenei Ture ko te
Ture whakamana i te Au 1899, ko te Ture
nama 4 o te tau 1891, i paahitia e te Kauni-
hera o Rarotongo ka whakakorea atu.
(3) Me whakatu he Roopu ka huaina i
muri ake nei he Au, ki roto i nga takiwa e
whai ake nei, o Awarua o Arorangi me Taa-
kitimu.
(4) Ko te Timuaki mo te Au, ko te Ariki
o taua takiwa, mehemea ki te kore te Ariki
o taua takiwa e whakaae kia tu ia hei Timu-
aki mo taua Au, maana e whaka-ingoa tetahi
tangata, hei riiwhi moona, ma te Timuaki o
te Kawanatanga e whakaae, me panui hoki
ki roto i te Kahiti te Ingoa o taua tangata.
(5) Ko te roa e noho ana nga Mema mo
te Au e rua tau, ko te pootitanga mo nga
Mema hoou me tu i te Mane tuatahi o Ha-
nuere i nga rua tau katoa, ko te pooti me
whakahaere ano i runga i nga ritenga tahito
o te. Motu . Ka meatia nei tenei hei Ture
tuturu mo ratou, e kore e whai mana tetahi
Mema o te Au ki te whakahaere i tetahi ri-
tenga kia panuitia rano toona Ingoa ki te
Kahiti o Rarotonga.
(6) Ko te mahi ma te Timuaki, he wha-
karite i nga mahi ma te Au. me te whakari-
te hoki i nga ra hei huihuitanga, hei whaka-
haere i aua mahi.
(7) Ko te mahi ma nga Au o ia takiwa, o
ia takiwa, he tiaki he whakapai haere i nga
huanui, me nga piriti i roto i o ratau rohe,
ki te hanga ranei i tetahi Piriti hoou i roto i
aua takiwa.
(S) Kia taea e ratau te whakarite nga ri-
tenga o te Tekiona 7 o tenei Ture, e whai-
mana ana te Au ki te karanga i tetahi i nga
tangata katoa ranei o taua takiwa, ahakoa
Maori Pakeha ranei, hei hoa mahi mo nga
ritenga kua korerotia ake nei, engari kana
nga Pakeha e utu Reiti ana i runga i aua
Whenua, e mahi i runga i nga huanui, me-
hemea ka karanga tikatia tetahi Pakeha kia
mahi i runga i aua huanui, ki te kore taua
Pakeha e mahi, me utu ia ki te Timuaki o
taua takiwa, kia kotahi Tara nao ia ra mo. ia
ra e mahi ana, kaua ia e tonoa kia utu i ru-
nga atu i te rima Tara i te marama, e waru
ranei Tara i te tau.
(9) Ki te turi tetahi tangata ahakoa Ma-
ori Pakeha ranei, ki te whakahau a te Au i
raro i te rarangi waru, ka kore ranei e utu i
te moni i whakaritea e tenei Ture, me hame-
ne ki te Kooti o te Ariki takiwa, me tono ho-
ki e te Kooti kia utua aua moni, me te moni
whaina ano, ki te kore taua tangata e utu me
whiu ki te mahi taumaha, kia tekau ma wha
nga ra e mahi ana i runga i te huanui.
(10) Notemea kua whakaaetia e nga Ari-
ki kia riro ma te Au takiwa e whakahaere
nga ritenga tahito o nga rahui, no konei ka
metia ko te mahi ma te Au, he whakanui i
te tipu o nga kai i o ratau takiwa.
(a) Me tiri haere he Kokonaiti ki ru-
nga i nga Whenua e takoto watea ana.
(b) Me whakaatu ki te Timuaki o te
Kawanatanga nga Ingoa o nga tangata katoa
• kaore nei e mahia o ratau whenua.
(c) Me rahui nga Kokonaiti me era atu
hua rakau o te Motu, hei arai kia kore ai e
moumoutia nga hua o aua rakau.
(d) Me tiaki nga Whenua o nga turoro
me era atu tangata, e ngoikore ana nga ti-
nana i roto i te hapu kia kore ai ratau e ta-
kahia.
(e) Ko te whakarite ki nga kai hoko-
hoko o Rarotonga, rue era atu waahi i runga
i te tikanga tenata, ara, tuku panui ki tetahi
atu tikanga ranei, e kotahi ai te utu mo nga
hua rakau katoa, ki nga kai whakatipu o aua
rakau.
(12) Kia whai mana ai te Au ki te wha-
kahaere i enei ritenga i runga hoki i te
whakaae a te kai whakahaere a te Kuini.
E whai mana ana te Au ki te panui ki
roto i te Kahiti o Rarotonga, he rahui i ru-
nga i tetahi waahi, i runga ranei i te
waahi katoa o to ratau takiwa, engari kia
marama tana panui te whakaatu, i te mea e
hiahiatia ana kia tikina, me te roa hoki e tu
ana taua rahui, me whakaae rawa ano hoki
nga kai whakahaere o nga pa tata ka uru ai
nga Whenua o aua pa ki roto i nga rahui.
(13) Notemea kua tino kitea te mahi a
etahi Maori, i te wa e mau ana te rahui, he ta-
hae i nga hua rakau a etahi atu tangata, me
te hoko ngaro atu hoki ki te Iwi Pakeha,
no konei ka metia ko nga kai hokohoko i
nga Kokonaiti i te wa e tu ana he rahui,
me tuku he whakaatu ki te Timuaki o te Au
o tona takiwa mo nga hoko pera, ko nga kai
hokohoko e kore e tuku panui mo nga hoko
pera, ka ahei kia whainatia, kia kaua e ne-
ke ake i te kotahi pauna.
(14) Ka ahei te Au ki te tono ki nga kai
hokohoko kia whakamaramatia te take i nui
ai a ratau Kokonaiti, ina mahara te Au he
mea tahae, me whakaatu hoki te Au mo te-
nei take ki te kai-whakahaere a te Kuini,
ma ana hoki tetahi tono ki ana tangata ho-
kohoko, kia whakamaramatia taua take mo
nga hua rakau.
(15) Me whai pukapuka nga kai hokoho-
ko katoa, me tuhi hoki nga Ingoa o nga ta-
ngata e hokoa mai ana he taonga ki a ia, me
te ahua me te rahi o aua taonga.
(16) E whai mana ana te Au ki te whiu
ki te pauna ki te whakamate ranei i nga Ho-
iho i nga Poaka i nga Koati i nga Kau i nga
Hipi, e haere noa ana me te whiu hoki i nga
rangatira o aua Kararehe, i runga ano i te
nui o te kinonga o nga rakau, ki te kore te
rangatira o aua Kararehe e whakaae ki te
utu, me whiu e te Kooti kia tekau nga ra e
mahi taumaha ana.
(17) Ko tetahi mahi nui ma te Au, ko te
whakahaere i nga Whenua e takoto noa ana
i roto i o ratau takiwa, me puta he kupu ma
ratau kia tiria aua Whenua ki te Kokonaiti.
(18) Ka ahei te kai whakahaere o te Ku-
ini i runga i te inana o nga kai hokohoko ki
te whakangawari ki te whakakore atu ranei i
tetahi tikanga a te An, ma kitea e ia era e
puta mai he kino i taua tikanga ki nga Ma-
ori me nga Pakeha o Rarotonga.
(19) Ka whai mana tetahi tangata ki •
te tono ki te Kooti o runga kia whakahaua
te Au ki te whakarite i nga mahi, kua kiia i
roto i tenei Ture, e pena ana hoki te timuaki
o te Au, e ahei ana hoki ia ki te tono ki te
Kooti o runga hei awhina i a ia, kia taea ai e
ia te whakatutuki nga mahi nui kua tau ki
runga ki a ia.
(20) E whai mana ana te Au ki te wha-
katu Taake mo nga Kuri, kia kaua e neke
atu i te 5/- mo ia Kuri mo ia Kuri, me rehita
hoki te Ingoa o te Rangatira o aua Kuri, me
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 10. O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE TUREI 31st 1900.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2] ,
te nui o nga moni kua utua, ko nga mahi ma
nga kai whakawa Maori he titiro mehemea
kai te kohia tikatia aua Taake.
(21) Ki te hiahia tetahi o nga Motu o te-
nei Kotahitanga, tetahi takiwa ranei o tetahi
Motu ki te whakahaere i tenei Ture, me panui
rawa ki te Kahiti o Rarotonga, hei reira ka
ahei te whakahaere i taua Ture, ki taua Motu
ki taua takiwa ranei, kua oti nei te panui ki
te Kahiti o Rarotonga, otira me matua wha-
kaae rano te Kawanatanga takiwa o taua
Motu, me te whakamarama hoki i nga rohe
i roto i taua panuitanga.
KO TE TURE REITI.
He Ture whakahaere i te utu reiti mo ru-
nga i nga Whenua e nohoia ana e nga Pakeha
mo nga mea e tika ana ko nga Pakeha katoa
e noho ana i runga i te Whenua, i roto i nga
moutere o Rarotonga, ahakoa he Whenua
riihi he Whenua tuku ranei, me utu mo te
mahinga o nga rori me nga Piriti me te wha-
kapai i aua huanui, me aua Piriti, ka meatia
tenei Ture e te Paremata o Rarotonga i runga.
hoki i te whakaaetanga a te kai whakahaere
o te Kuini.
(1) Ko te Ingoa poto o tenei Ture ko te
"Ture whakahaere reiti o te tau 1899.
(2) Ka whai mana te Timuaki o te Ka-
wanatanga i runga ano hoki i te whakaaetanga
a te kai whakahaere a te Kuini, ki te whaka-
rite i tetahi Taake mo te tau, mo runga i nga
Whenua katoa, ahakoa Whenua riihi, Whe-
nua ranei e puritia ana i raro i etahi atu.
tikanga, kia kaua e neke atu i te 1/- hereni i
roto i te pauna mo te utu Wariu, ko te tangata,
he Whenua tona e mau ana ki a ia kaua te
utu maana e heke iho i te 10/- hereni i te
tau.
(3.) Ko te mahi ma te Karaka o te Pare-
mata he mahi i tetahi rarangi Ingoa o nga.
tangata utu reiti o te Motu me te whakaatu
hoki i te wariu o nga Whenua e nohoia ana
e tena tangata e tena tangata, engari kaua.
rawa tetahi tangata Maori o Rarotanga e uta
reiti i raro i tenei Ture.
(4) Ko te rarangi Ingoa mo te utu reiti
ina oti, ra3 waiho kia tuhera ana i roto i te
Poutapeta o Awarua, ko nga tangata e wha-
•kahe ana ki te nui o te utu reiti mana, me
tuhituhi, tona whakahe ki te rehita o te Kooti
o runga, a ma te Kooti o runga e whakatau
tana i kite ai, mo aua whakahe.
(5) Me tae mai nga whakahe katoa, i
roto i nga ra 14 i muri mai o te ra i takoto
ai aua rarangi Ingoa i roto i te Poutapata, hei
tirohanga mo te katoa, ina puta te panui i
roto i te Kahiti o Rarotonga.
(6) Mehemea ka pahitia tenei rarangi
Ingoa utu reiti e te timuaki Kai-whakawa,
o te Kooti o runga ma te Kai-whakahaere a
te Kuini, e whakarite te ra hei utunga i aua
reiti, ki te Kai-tiaki moni a te Kawanatanga.
(7) Ko nga moni katoa e utua ana i roto
i tenei ture, ka waiho hei moni toopu a muri
ake nei, ka kiia he moni mo nga mahi e pa
ana ki te katoa, me whakapau tenei moni £
raro i te mana o te Kai-whakahaere o te
Kuini, hei mahi i nga rori me nga piriti me
era atu mahi e pa ana ki te katoa.
(8) Ka taea te whakahau e te Kooti o
runga, kia utu nga tangata i nga moni reiti,
kaore nei ana tangata e utu kia whiua ranei
ki te herehere.
HE TURE WAIPIRO
He ture hei arai i te hoko Waipiro, note-
mea e tika ana kia tiakina te ora o te tinana
o nga Maori o Rarotonga, no konei ka mea-
tia ko nga whakahaere katoa mo te hoko
Waipiro, me riro ma te Kawanatanga anake
e hoko kia puta ai he painga ki te katoa,
hei arai i te haurangi me era atu kino e puta
ake ana i roto i te inu Waipiro, no konei ka
metia tenei ture e te Paremata o Rarotonga,
i runga hoki i te whakaaetanga a te Kai-
, whakahaere o te Kuini.
(1) Ko te Ingoa poto o tenei ture, ko te
ture hoko Waipiro o te tau 1899.
(2) Ka timata atu i te ra i mana
ai tenei ture, me kaua rawa e whakaungia
enei mea ki uta, te pia te waina, me era
atu ahua katoa o nga wai whakahaurangi, e
nga tangata noa atu me mutu rawa, engari
ma te kai-kohikohi taake anake i runga.
hoki i te whakaae a te Timuaki o te Kawa-
natanga, mana e whakau mai ki uta nga
waina, nga pia, me era atu wai whakahaura-
ngi, e whakaarotia ana e ia e tika ana hei
whakatutuki i nga ritenga, o tenei ture, ko
nga tangata e takahi ana i nga ritenga o
tenei rarangi, ka ahei te whin ina oti te wha-
kawa, kia kaua e neke atu i te 100 pauna.
(3) Hei te ra tonu e mana ai tenei Ture,
ka ahei te kai-kohikohi moni a te Kawana-
tanga, ki te muru i nga waipiro katoa i runga
i nga Motu o Raratongo, me te utu ano i
nga moni e tika ana kia utua ki nga tangata
nana aua waipiro, engari ka ahei ano nga
tangata na ratau aua waipiro ki te tuku atu
he Whenua ke i waho atu o Rarotonga.
(4) Ka timata te whai-mana o tenei Ture
ina oti te panui ki roto i te Kahiti o Raro-
tonga, ma te Timuaki o te Kawanatanga e
haina taua Ture, me te whakahua hoki i te
ra i timata ai te whai-mana o tenei Ture,
hei reira hoki ko nga Ture o mua atu i tenei
Ture e pa ana ki te waipiro, ahakoa he Ture
no te Paremata o te Kotahitanga o te Kau-
nihera ranei o Rarotonga, ka whakakorea atu.
(5) Hei whakatika i nga whakahaerenga
o tenei Ture, e whai-mana ana te Timuaki
o te Kawanatanga, ki te whakaputa i etahi
tikanga me te whakahaere hoki inga ritenga
e whakaarotia ana e ia hei ora mo te iwi, me
whakaatu hoki e ia ki te Paremata aua wha-
kahaere, me nga hua e puta mai ana i a tau
i a tau.
(6) Ma te Timuaki o te Kawanatanga e
panui tetahi waahi e tata ana ki nga Waapu,
hei marae kainga waipiro mo te katoa, mana
e whakatu tetahi tangata tika pono, hei hoko
pia waina me era atu wai kaha, mo te taha
ki te Kawanatanga.
(7) Kaua rawa tetahi etahi tangata ranei
e hoko waipiro ki nga Maori, engari ma te
o ota anake a te Takuta o te Hohipera o
Rarotonga, ko nga tangata e takahi ana i
tenei Tekihana, ka whiua ki te utu kaua e
neke ake i te rua tekau pauna £20.
(8) Ko nga hara katoa i raro i tenei Ture
me whiu ki te moni, ki te herehere ranei,
me whakahaere hoki aua hara ki te kooti o
runga.
(9) Ka ahei te Kooti o runga ki te wha-
kaputa o ota poropihana mo tetahi tangata,
ahakoa Maori Pakeha ranei.
(10) Ka ahei te Tiati Timuaki o te Kooti
o runga ki te whakapau i nga moni utu hara
penei, i runga i taana i whakaaro ai hei
painga mo nga whakahaere a te Iwi.
(11) Kaua tetahi tangata hei mahi i te-
tahi waipiro whakahaurangi, i ko atu i te
arani pia, kia kaua hoki tenei e neke atu i te
kotahi raa pauna te taumaha, ki te takahia
tenei Ture, kia kotahi tau e mahi taumaha
ana ki te Whare-herehere.
Kaore ano kia mutu.
"Te Puke Ki Hikurangi."
. KUA ARA TE PAKANGA KI TE
KIORE.
Te Hui Ki Hurunuiorangi, me
Whakatikia.
Karaatitone. Hurae 9th, 1900.
Ka tuhera te korero o te hui i te 7 p m.
Purakau; ka mea kia ora te hui katoa,
kua noho huihui nei tatau ki roto i tenei
Whare, ki te whakatakoto tikanga hei wha-
katu Komiti mo te Pire Kiore tahi Marae
mate Uruta, hei arai atu i nga mate, hei paa
whakaora mo tatau me o tatau Uri, i muri i
a tatou, me te Iwi katoa, hei titiro i tetahi
tikanga e takahia atu ai te Waipiro e te Iwi
katoa, kaati ko te mea tuatahi ma tatau ko te
whakatu i tetahi Tiamana mo tatau, hei pa-
ahi i a tatau Take.
-Tamahau Mahupuku. E tautoko ana au
i nga kupu a Parakau, e whakatakoto nei,
ara, e whaka-ingoa aua au ia Peehi Hemi
hei Tiamana mo tatau, ara, me whakanoho
hoki e tatau a tatau tamariki ki te nohanga
Tiamana, hei whakapiki ia tatau, i te mea
kua roa o tatau nei ra ki muri, kua tata ki
mua, a mo ratau enei ra katoa e heke iho nei
me o ratau Uri.
Hori Te Huki. E tatoko ana au i te mo-
tini a Tamahau, ko Peehi Hemi hei Tiamana.
Tukua ana ki te Whare, Umeretia ana te
whakatunga ia Peehi Hemi hei Tiamana.
Ka mea atu a Purakau, me noho te Tia-
mana ki runga i te Tia.
Peehi Hemi, ka mea kia ora nga Kauma-
tua me te Iwi katoa, mo ta koutou whakatu-
nga ia au hei tangata matau, whakaoti i nga
tikanga nunui, ina tukuna mai e koutou ki
roto ki tooku ringa, kaore nei koutou i titiro
ki taku tamarikitanga, me taku mohio atu
kia koutou ki to koutou kore e kite i a au e
noho ana i runga i tenei Tuuru, o nga mahi
nunui, ko tenei kanui te mamae o taku nga-
kau, ahakoa tamariki ahau ka whakapau a-
hau i tooku kaha, ki te whakaoti i nga tika-
nga me nga mahi, kia taea e au te whakaoti
nga mahi o tenei hui, heoi ko ahau ko Pehi
Hemi ka whakaae pono atu nei, ki o koutou
aroaro ko au hei Tiamana mo tenei hui.
A tenei ka whakatakotia atu nga Take mo
tenei hui, ki te aroaro o te Iwi nui tonu.
1 Ko te Pire Kiore tahi Marae mate U-
ruta me tapiri mai te Waipiro, ko enei hei
kaupapa mo nga Take o tenei hui i Umere-
tia, a, i paahitia.
MO TE MATE URUTA.
Tari o te Hekeretari o te Koroni, Poneke
Mei 1900. Ko te mate kino whakaharahara
tenei, nana i horomi te tini te mano o te ta-
ngata, o Asia, engari i roto i nga tau kua
pahure tata ake nei, kua pa mai ki etahi
takiwa o Polynesia, o Adelaide, o Queensland,
o Sydney, a i naianei kua whakatata mai, ki
Niu Tireni. He paruparu no nga whare me
nga kainga, te putake mai o taua mate, na
reira ka taea ano te arai. Heoi kia taea ai
te arai taua mate, ka tika ia tangata ia
tangata, hui atu ki nga ropu takiwa ki te
whakakotahi i a ratau, ka tahuri ki te wha-
whai ki te peehi i nga paru kino, me nga
mea naunga, me nga mea piro, a me tino
kaha me tino kamakama hoki ratau ki te .
mahi kia kore atu ai nga mea paruparu me
nga mea kino, i roto i waho hoki o nga
whare, me nga wahi katoa ano e nohoia ana
hei kainga. Kia ma kia pai hoki nga kai, a
kia pera ano hoki te wai inu. Kei nga wahi
ma, kore paru, kore piro, e kore taua mate
uruta e toro ki reira, tena ko nga wahi paru,
kino, haunga, he kainga tuturu tena nona,
kei kona ka puta tona kaha, i whiwhi ai ia i
tona ingoa whakawehiwehi kua tapaina nei
ki a ia. Ko taua mate he ngarara meroiti
rawa nei ma te karaihe anake e kitea ai e te
kanohi, a piri atu ai i te tangata ki te tanga-
ta, i te tangata ranei ki te kiore, i te kiore
ranei ki te kiore, a i te kioreranei ki te tanga-
ta, toro haere ai taua mate, ko taua mate e pa
ana ki te tangata raua ko te kiore, a i runga i te
nui o tona pa ki te kiore ka riro ma te kiore
e tiri whanui ki te tangata. Ko te mea nui
hei tirohanga ko tenei, mehemea ka tupato te
whakahaere, ruarua noa iho nga mea e pa-
ngia ana o nga kai-tiaki turoro e mate ana i
taua mate uruta.
Ko nga purapura e rere atu ai tana mate
uruta i tetahi tangata ki tetahi tangata, e pi-
ri ai ranei i te tangata ki te kiore, i te kiore
ranei ki te tangata, e puta atu ana i roto i te
mimi, i te roke, i te huare ranei o te turoro,
ka piri ano taua mate me ka riro ake i roto .
i te ha o te tangata i te wa ka maroke aua
mea paru, kino, piro, e kiia ake ra, ina uru
ranei ki nga kai ki te wai ranei e inumia a-
na, he mea piri mai ranei ki nga ringaringa
i te raweketanga i tetahi mea kua pangia e
taua mate, he mea ata werowero ranei te ki-
ri i uru ai taua mate, he mea ngau ranei na
te ngarara i uru ai, a he mea ano i uru ma- te
kiri o nga kapukapu o nga waewae. Otira
kaore e kitea ana nga paruparu o taua mate,
i roto i te kakawa o te tangata. Tetahi ano
whakamakeretia ai e te kiore taua mate nei, i
roto i tona roke piri mai ai ranei i ona mate
koroputaputa, ki nga kai ki nga miiti, ki
runga ki nga mea taka-kai ranei, ki era atu
mea ranei o te whare, na kona tere tonu te
piri ki te tangata. Ko nga kutu me nga
puruhi o te kiore, me era atu ngarara e
ngooki ana ma runga i nga roke me nga
mimi o te kiore, ma ranga ranei i nga pirau
i heke iho i ona mate, ka ai ena katoa hei
tiri haere i taua mate uruta e pa atu ai ki
etahi.
MAHI TUPATO HEI ARAI.
Me ara te pakanga mo nga kiore katoa, i
naianei tonu. Me patu katoa atu nga kiore,
i roto i nga whare, i nga kauta i nga pataka,
kaua rawa e taea atu e te kiore nga kai, me
tahutahu nga karukaru ki te ahi, a me horoi
nga pueru kia ma, kia pai te taka i nga kai
katoa, kia pai rawa te ma, kia para kore nga
mea katoa o te whare, me whakatuwhera
nga whare kia tae atu ai te hau pai ki nga
ruma katoa kia whitingia ai hoki e te ra, kia
pai ano te tiaki i te tinana kia ora pai ai, me
tere te ope atu i nga roke me nga wai paru-
paru o te kainga ki rahaki noa atu, a me ata
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 10, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE TUREI 31st 1900. Wharangi No. 3]
mahi ano hoki he wai pai mo te kainga.
Ko nga kiore mate e kitea ana e takoto
ana me tere tonu te ringiringi ki te karetini,
ki te wai wera ranei, kaua e pa te ringa,
engari me kapekape te hapai atu ki runga
ki te ahi kia pau atu.
A kia kore ai te kiore e noho i nga whare,
kaua rawa e waiho kia takoto noa nga ko-
ngakonga kai, hei to atu i nga kiore ki reira,
me hanga kia tino kaha nga kapata takoto-
ranga kai, kia kore rawa e taea e te kiore,
me hanga rawa a roto ki te kapa maitai, ina
mutu te kai me tere tonu te horoi i nga pu-
reti, i nga kapu, me nga mea taka kai, o te
kitini, a kaua e waiho kia taipu ana mo te
ahiahi horoi ai. Kaua e rukea nga kongako-
nga me nga maanga kai ki tua o te whare,
ki te marae ranei o te kainga, ki nga rori
ranei o te kainga, ki nga whenua ranei e piri
ana ki te kainga, engari me whawhao mari-
re ki roto ki nga paaki, he mea ata hanga,
kia kore rawa ai e taea atu e te kiore. Kaua
he heihei e whakanohoia ki te kainga, note-
mea ko a te heihei mea e kai ai he kai ano
hoki ena na te kiore. Ata tirohia nga awa
poka me nga paipa kohatu rerenga mo nga
wai paruparu o te kainga kia pai tonu ai te
takoto, kei uru atu ma reira te kiore ki roto
ki te whare. Me purupuru katoa kia kapi ra-
wa nga waahi puare o raro o nga waara o re
whare kei uru atu nga kiore ma reira. Kia
pai rawa te tahi i te iari o te whare kia tino
kore ai he mea paruparu o reira, tae atu ho-
ki ki nga tepara hoiho, mehemea ra he pera
kei reira; ko nga kai ma te hoiho me wha-
whao ki roto ki nga paaki kia kore ai e taea
e te kiore. Kaua ano hoki e waiho nga kiore
ina kitea e noho ana i roto i nga awa poka i
roto ranei i nga rerenga mo nga wai parupa-
ru o te whare, me patupatu katoa ka tahu ki
te ahi, he karetini he ta hei hoa mo nga wahie
kia tino pau ai te kiore i te ahi.
ETAHI MAHI HEI PATU I NGA
KIORE.
Me paitini.—Koia nei tetahi paitini. Kia ru-
a waahi arsenic ma, kia Kotahi waahi otimira,
ka whakakakara ki te hinu rhodium, ki te
aniseed ranei, ka whakauru he awe ahi hei
whakapango. Kaua tenei paitini e hoatu ki
runga ki te rohi kua oti te pani ki te pata.
kei kainga pohehetia e nga tamariki, engari
me whakaranu ki te wai ka pokepoke ai. Me
whakatu nga tawhiti hei hoa mo te paitini.
ETAHI ATU TIKANGA.
Me auau tonu to titiro haere a nga Kai-
titiro i ia Whare i ia Whare, kia tere ai te
kitea me te whakakore atu o nga waahi tino,
ma nga Ropu takiwa tenei mahi e whakahae-
re. Ko nga awa poka me nga paipa kohatu
ranei, e mahia ana hei rerenga mo nga wai
paruparu, me tanu, a, rue maka he Raima
(chloride of lime) ki roto. He mea pai te
haawhe pauna Raima ki roto ki te karani wai
kotahi, ka horoi i te Whare kitera, hei pata i
nga mate o roto i te Whare. Ko nga paru-
paru katoa e o pehia ana i nga taone, me tere
tonu te tahu ki te ahi. Kaua e whakaaetia,
kia haere nga tangata kia Whare kohikohi ai
i nga karukaru tawhito, wheua, pukapuka,
tini, me era tu mea katoa. Me hohoro te
whakaatu ki nga Roopu takiwa ki nga Pirihi-
mana ranei e nga tangata whai Whare, ina
kitea ranei e ratau, he nui te matemate o
nga Kiore, haaunga ia nga Kiore e matemate
ana i te patini, i nga tawhiti ranei.
KUPU WHAKAMUTUNGA:— E tika
ana ano i runga i tetahi ahua kia kaua e
wehi noa iho nga tangata ki taua mate Uru-
ta, notemea ahakoa tae mai taua mate Uruta
ki tenei Koroni, e kore e nui haere mehemea
ka whakahaerea tikatia nga mahi kua oti
ake nei te tohutohu. Engari ma te tere a-
nake o te whakahaere raua ko te pau katoa
o te whakahaere o nga tikanga kua tohuto-
hungi ake nei, e taea ai te taami taua mate
kia kore ai e nui haere.
J. G. WARD (TE WAARI.)
Hekeretari o te Koroni.
3 Me whakatu he Komiti mo te Pire Ki-
ore tahi Marae, me era atu mahi, hei mahi
ma taua Komiti ma aua Komiti ranei, a, i
paahitia.
4 Ko nga Marae o nga Mema hei pooti
mo taua Kemiti, me timata i te Uruotaane,
Hurunuiorangi, Te Whakapuni, Taupapanui,
Te Waipoapoa, Te Whiti, Te Weu, Whaka-
tikia, Mangaakuta, a, i paahitia.
5 Kua paahitia e rua nga Komiti mo
nga Marae e mau i runga ake nei, kotahi
Komiti taane, kotahi Komiti Wahine.
6 Ko nga Mema o te Komiti taane. Ko
Purakau Maika, Pahira Anaru, Te Rangi
Puataata, Tame Wiremu, Pahura Hirini, A-
rapata Hautu Heemi, Te Whiri Namana,
Te Whaiwhaia Namana, Karauria Namana,
Keeti Namana, Peehi Heemi, Hamuera Iha-
ia, Heta Harawira, Hoani Ngatuere, Heta
Rangitakaiwaho, Rihara Ihaia, Pene Pahira,
Kapariera Takitakitu, Kiingi Ngatuere, Pa-
raone Pahoro, Tiki Arapere, Terehu Kiingi,
Kohea Tahana, Pou Tahana, Kani Ihaka,
Poriki Renata, Poua Pahira, Wiremu Rupe,
Tauru Pahira, Ihaia Kooko, Raniera Tawa-
roa, Paraituha Taituha, Humia Hone, Te
Rangi Taituha, Waari Witinitara, Hanita
Maratai, Reiri Maraetai, Tukotahi Taepa, Te
Atiu Ropoama, Rutene Ukiuki, Te Hemoata
Reihana, Pitihira Reihana, Tiaki Poto, Te
Apiti Rota, Waata Arania, Ngairo Hoone,
Mita Hikairo, Ropoama.
I paahitia katoatia nga Meina, e mau nei
nga Ingoa i runga ake nei.
7 I whaka-ingoatia e Purakau, ko Kiingi
Ngatuere hei Tiamana, i taukotia e Hori Te
Huki, i tukua ki te Whare, a i umeretia te
whakatau a, i paahitia.
8 I whaka-ingoatia e Purakau ko Ropo-
ama Meihana hei Hekeretari, mo raro ia
Kiingi Ngatuere, i tautokotia e Paraone Pa-
horo, i tukua "ki te Whare a, i umeretia te
whakatau, a, i paahitia.
9 I whaka-ingoatia kia wha nga Pirihi,
tirotiro tohutohu whakahauhau. Ko Heta
Harawira mo te Uruotaane, ko Paraone Pa-
horo mo Hurunuioranga, ko Wi Rupe mo te
Waipoapoa. Taupapanui te Whakapuni, ko
Reiri Maraetai mo te Whiti mo te Weu me
Whakatikia me Mangaakuta, a, i tautokotia,
a, i tukua ki te Whare te whakatau, a, i pa-
ahitia.
10 I motinitia e Kiingi Ngatuere kia 7
te Korama mo te Komiti, ka whai kaha ai
ki te whakahaere i nga mahi a te Komiti, ki
te hoki iho ki raro kaore e haere nga mahi a
te Komiti, a, i tautokona e Wi Rupe, i tukua
ki te Whare te whakataa, a, i paahitia.
11 I motinitia e Tamahau i tautokona e
Kiingi Ngatuere, kia tu he Komiti Wahine
mo roto ano i nga takiwa o te Komiti kua
paahitia i runga ake ra, a i tukua ki te Wha-
re te whakatau, a, i paahitia.
12 I motinitia e Purakau, i tautokona e
Paraone Pahoro, ko te Rua Kiingi Ngatuere
hei Tiamana, ko Marara Kohea Tahana, hei
Hekeretari mo raro ia te Rua Kiingi, ko nga
Pirihi ano o te Komiti taane hei Pirihi tiro-
tiro whakahaere i nga mahi o nga Marae, a,
i tukua ki te Whare a i paahitia.
13 Take tapiri, me whakapiki nga Marae
e tino taumaha ana nga mahi, engari ma te
tangata o te Marae e tono etahi tangata o
nga Marae i runga ake ra, hei hoa mahi mo-
na mo ratau ranei, a i paahitia.
14 A i pootitia nga Mema Wahine, ko
Turuhira Paraone, ko Terina Purakau, Wa-
imanu Pahira, Huhana Tamati, Heeni Te
Rangipuataata, Whakaangi Hautu, Ani Pee-
hi, Hera Karauria, Kaurangaihi Ngatuere,
Kirikiri Namana, Tareko Whaiwhaia, Ruta
Wetere, Te Rua Kiingi. Tira Ariki Purakau,
Ani Heta, Kaurangaihi Terangi, Te Hoko
Hoani, Wairau Arapere. Horiana Arapere,
Meramera Pahura, Pine Rihara, Hingahinga
Reta, Timotimo Hoani, Mereana Tahana,
Ema Pou, Hiria W. Rupe, Kahu Tauru,
Marara Kohea, Kato te Kani, Tautoru Kohea,
Wirihita Pinea, Makere Reiri, Winika Nga-
iro, Tungaane Paki, Here Atiu, Taurito Ru-
tene, Pika Ropoama, Waiti Kawhena, Hira-
ani Waari, Waikohai Hanita, Teoraihi
Tukotahi, Makareta Rangi, Kahupora He-
moata, Raita Raniera, Waina Te Apiti, Piki
Hamuera.
I tukua te pooti ki te Whare i whakataua,
i paahitia e Peehi Heemi Tiamana o te hui.
15 Take tapiri, ko Tiaki Poto he Pirihi
ia no nga Komiti. Tuatahi whakawa-hara,
ka whai mana tonu ia ki te kawe Hamene
hara, notemea ka whai mana tonu nga Ko-
miti, kua tu nei ki te whakawa i nga hara o
te Iwi katoa, a, i paahitia e te Tiamana.
Kua ara te pakanga mo te Waipiro a, te hu-
nga whiriwhiri, hui atu ki nga Komiti kua
whakaarahia i roto i te Pire Kiore, i runga
ake nei ko aua Komiti ano kei te whakahaere
i te tikanga, hei takahi atu i te Waipiro, a
ko nga marae kei te takahi, ara, ka1 te peehi
i te Waipiro. Ko te Uruotaane, ko Huru-
nuiorangi, ko te Whakapuni, ko te Waipoa-
poa, ko te Whiti, ko te Weu, ko Whakatikia,
ko Mangakuta, ko nga tangata, o roto o enei
marae, e peehi ana i te Waipiro, kei etahi
putanga o te "Puke," te tino whakamarama-
tia ai te otinga, o tenei mahi heoi.
Na Peehi Hemi Tiamana, o te hui ki
Whakatikia.
Wairoa.
Kurae 7th 1900.
Haere ra e taku reta aroha kia Purakau, e
hoa tena ra koe me tou whare ano hoki, e
hoa kia ora koe, i raro i to tatau ariki, a he-
oi te mea nui ko te aroha, e hoa kia ora koe
heoi te mihi atu kia koe. E hoa he kupu
atu naku kia koe, mo aku kupu torutoru, me
uta atu e koe ki runga ki to tatau "Puke,"
kaati ko aku korero tenei, ka korero ake nei
au. 1 noho etahi tangata, katahi ka haere
ki te tope ngahere i Opoiti, e toru maero te
pamamao, o ta ratau ngahere, ka hangaia e
ratau to ratau whare, he nikau a roto, he
ponga nga taha, a, katahi aua tangata toko-
toru ka tope i ta ratau ngahere, ko to ratau
kuki he tamaiti taane, ka 13 nga tau, a ka 8
wiki ratau e tope ana, ka wera to ratau whare,
ko to ratau kuki anake i te kainga, katahi ka
pangaia katoatia a ratau mea katoa ki waho,
e 2 nga hanarete paraawa e 2 nga peeke huka,
e 3 nga peeke taewa, kotahi te pu pane, kotahi
te pu hurihuri e 2 nga teneti, me o ratau
kaka moe me o ratau kaka komokomo, i ru-
mene katoa ki waho a ratau mea, a katahi
ano ia ka karanga ki ona hoa, i te tope nga-
here, ko ona hoa i tua o tetahi hiwi, a ka
rongo mai ona hoa i te koe a ka mohio ona
hoa kua wera to ratau whare, katahi ratau
ka oma mai, ka tae mai ratau ki runga ki te
hiwi, ka titiro iho ratau ki te waahi kai reira
to ratau whare, kua pau katoa to ratau whare
i te ahi, a ka mahara ratau kua wera katoa
a ratau mea katoa i te ahi, a, ka pouri ratau,
katahi ratau ka haramai ki te waahi kai reira
to ratau whare, ka tae mai ratau ki reira ka
titiro ratau ki a ratau mea i rumene katoa i
taua tamaiti a ratau mea katoa ki waho, ka
anga ratau ki te titiro i a ratau mea, kotahi
rawa te mea i wera ko te potae o to ratau
hoa, ka ui atu tetahi o ratau, he aha i wera
ai to ratau whare? Ka ki mai te tamaiti i
rere te kora ki runga whare wera tonu atu,
kaati mehemea i wera katoa a ratau mea
katoa, kaati ko te moni i tangohia katoatia
ai aua mea katoa e £24 pauna, ka mutu taku
whai korero, kaati ko nga Ingoa o aua ta-
ngata, ka tuhia ki raro iho nei. Ko Pa, ko
te Heuheu, ko Piwa. Kaati ko te Ingoa te-
nei o to ratau kuki.
Ko Maremare.
Hamua.
Hurae 16th 1900.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi,"
tena koe, me o tamariki mahi i ta tatau Nu-
pepa, kia ora mai koutou i kona, me matau
hoki kei konei, kei Hamua nei, e ora ana i
roto i nga ra o tenei tau hou, kaati te mihi.
Tenei ka tukua atu taku whakaatu mo
taku panui, mo nga moni i tukua atu e ahau
kia Morehu, i te hui o Hamua nei 17 o Mei
1900, mo te ''Puke Ki Hikurangi," nga toe-
nga iho o te kohi moni o Hamua nei, 80 o
Kone 1899 ko te rua tenei o aku panui kia
mohio nga tangata nana nga moni kua tukua
e ahau a ratau moni, me o ratau Ingoa, ki
te panui, kaati kaore tonu i kite ahau i te
nama 6 nama 7 nama 8 o nga putanga mai
o nga Pepa kia matau, ko nga Ingoa tenei o
nga tangata nana aua moni.
Painetu Ngatata, 5/-
Hakaraia Haratiera, 10/-
Hona Tutemiha, 15/-
Rangitauira Hamuera, 15/-
Matenga Hina, 10/-
Miria Haka, 10/-
Hera Hona, 10/-
Tani Hona, 5/-
Hatarei Hona, 5/-
Nireaha Tamaki, £5 „ „
totara £9 „ 5 „
80 o Hune 1899 ka riro atu £20 „ 10
hui katoa ena moni £29 „ 15 „
Kaati taku whakamararama kia te "Puke,"
me te Etita, he kupu ano tenei naku, toku
Ingoa Hekeretari, me unu e te ''Puke," kua
noho ahau, ara, kua puta ahau ki waho o
tena Ingoa, kaati aku kupu, tukua atu ki te
"Puke," me te taenga mai o Henare Parata,
ki Hamua nei.
Na Hamuera Tangata-kino. '
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 10, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE TUREI 31st 1900. [Wharangi No. 4]
Hune 5th 1900.
Ka tae mai a Henare Parata ki Hamua
nei, ki te kawe mai i tana kupu mo te marae,
kia whakapaia te morae a roto o nga whare,
he nui to matau whakapai mona, me ana
kupu tohutohu mo te mate Uruta e haere
mai nei i te Ao, mea iti nei nga koha o to
matau marae i toe, i te mea kaore ia i wha-
kaatu tenei ia te haere mai nei, oho rere ana
matau i tona taenga mai, ko Reri Wuru
Werahiko te Pihopa Katorika, no te tekau
marua haora i tae mai ai, no te hawhepahi
ki te rua o taua ra ano, ko Nireaha ko Henare
Parata, no te po ka hui matau ki te Poari
whakarongo ai ki ana kupu, he pai ana wha-
kamarama ma te tangata tonu e kore e wha-
karite.
Na Hamuera Tangata-kino.
Muriwai.
14 Hurae 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi"
E hoa tena ra koe. E hoa maau e hoatu
enei kupu ruarua aku kia mauria atu e "Te
Puke" kia rongo te hunga nana etahi wha-
kapapa, e penei ana:—
Ko Tamatea.
" Kahungunu i a Rongomaiwahine.
" Kahukuranui.
" Rongomaipapa i a Tuhourangi.
E penei ke ana tona tikanga ki enei Tipuna
o tatau :—
Ko Tamatea i noho i a Iwipupu.
" Kahungunu i a Rongomaiwahine.
" Rongomaipapa i a Ruapani.
" Ruarauhanga to mua, ko Ruatapu-
nui to muri iho, ko Pukaru to muri. 1 noho
a Ruarauhanga i a Rakaihikuroa.
Tetahi ko nga korero mo etahi o tatau
Waka. E ki ana etahi mo nga Ingoa nei
mo Takitimu raua ko Horouta, kotahi te
Waka nona aua Ingoa, ko etahi e korero ana
e raa aua Waka. • E hoa ma he pai tonu ki
a marara a ratau korero, i te mea ko o ratau
Waka he maha noa atu me nga whare-
karakia he maha noa atu. Kaati e whakaae
ana au ki ta te hunga e ki ana e rua nga
Waka. No Ruawharo, no Tupai, no Ta-
ngaroa a Takitimu, ko Horouta no Rongo-
kako, no Tamatea, no Pawa, no Pourangahua
no Kanoa, no Paeaki, no Matuatonga. Te
taenga mai ki Tauranga ka noho atu a Ta-
matea, ka tae mai ki Ohiwa ka tahuri, ka
mate i konei a Kanawa ka mate nga utanga
o runga, ka haere a Pawa ki te rapa haumi
i muri i a ia ka oti ano ko tona haumi, ka
riro mai i a Rongokako i a Pourangahua, i
a Matuatonga i a Paeaki me Kanoa, ki Tu-
ranga nei. E hoa ma ko te hunga tenei
nana i whakahoki ki te tiki Kumara i Ha-
waiki ; ko Kanoa, ko Paeaki, ko Matuatonga,
ko Pourangahua, i noho i Turanga nei.
Kaati e ki ana etahi tangata korero no
Whakatane a Horouta, ko ta o konei tangata
e ki ana no Tawahi tonu mai, ko te kai-
whaki ko te oriori a Ruapani mo tana tama-
iti mo Ruatapunui, i penei.
Ko Horouta te Waka i taraia mai i tawhiti,
nawai i hoe mai na te whanau nui a Toto
na Rongokako pea na Tamatea-mai-i-tawhiti,
nana i hoe mai te awa ki Ahuahu tipuranga
te maire, anei ake te roanga atu o tenei
oriori.
Ko Ruapani i a Rongomaipapa.
" Ruatapunui i a Ruatapui.
" Tamaira i a te Ruaaranui.
" Takaha i a Rakaipa.
" Hikawera i a Hinetemoa.
" Te Whetiapiti i a te Kuramahinono.
" Te Wawahanga.
Ko Ruapani i a Rongomai koihu.
" Ruatepuahine i a Kahukuranui.
" Rakaihikuroa i a Ruarauhanga.
" Hine-te-raraku i a te Rangitauira.
" Rautangata.
Ko Ruarauhanga i a Rakaihikuroa.
" Taraia i a Hinepare.
" Terangitaumaha i a Hineiao.
" Te Huhuti i a te Whetiapiti.
" Hikawera.
Ko Ruarauhanga i a Rakaihikuroa. -
• " Hine-te-raraku i a te Rangitauira
" Te Rautangata i a Marotauia. i
" Henemuturangi.
Ko te Wahine tuatahi a Rakaihikuroa ko
Papauma, puta mai ki waho ko Hineraumoa
i a Rakaiwhakairi, puta mai ki waho ko Rau-
matanui ka noho i a Totara ko Tineia ; ka
noho i a Tutawirirangi puta mai ki waho
ko te Rii. Ko te whakapapa o to tatau Ti-
puna o Tamanuhiri.
Ko Paikea i a Hutu.
" Pouheni i a Uekaiehu.
" Nanaia i a Niwaniwa.
" Tahupotiki i a Hamo.
" Rakaroa i a Iramanawaipiko.
" Tahumurihape i a Hutu.
" Uenuku i a Ruatenunumi.
" Rakaitotorewa i a Ruakahutia.
" Tamanuhiri i a Hinenui.
" Tokanui i a Ruapueru.
" Papauma i a Rakaihikuroa.
" Takapau i a Rahui.
" Hinemoa i a Tupurupuru.
" Te Rangituehu i a Rakaitekura.
" Tuaka.
Ko Tamanuhiri i a Hinenui.
" Tokanui i a Ruapueru..
" Papauma i a Rakaihikuroa.
" Rangitawhiao.
Ko Tamanuhiri i a Rongomaiawhia.
" Tamaraukura i a Ruakumea.
" Rangiwaho i a Rongomaiwaiata.
" Tawiri i a Maangahuruhuru.
" Tuariterangi i a Kaunohanga.
" Kahutapoa i a Tamahikawai.
" Te Ruataumata i a Tapuwae.
" Matakainga i a Purua.
Ko Tamanuhiri i a Hinenui
" Hinetekapua i a Tuhotira.
" Tamakonohi i a Hinepua.
" Tamateahirau i a Tutekanao.
" Tureia i a Hinekimihanga.
" Huki.
Ko Tamanuhiri ka moe i a Hinenui, te
Wahine nana nei te whakatauki mo Tama-
nuhiri "Taku he ki te Huatea no muri te
Huauri."
Kia hoki ake ki te Waka nei kia Takitimu,
no Whakarau raua ko Tutakahinahina me o
raua Iwi tenei Waka, na Ruawharo ma i
kawhaki mai hei mau mai i aua tamariki i a
Matiu i a Makaro, i a Mokatuararo i a Mo-
tuomihi, i a Kurahaka i a Ruakapuanui,
i te Iramutu hoki i a Kahutia-te-rangi kei
mate i a Ruatapu, i runga i tona hiahia kia
mate katoa i a ia nga tamariki o taua takiwa,
me kore e uru a Kahutia ki taua matenga
mo te kupu a Uenuku mona ki te tama
meamea. Ka riro mai i a Ruawharo a Wai-
hakure a te Mahia. Nga Ika i tonoa kia
Timuwhakaria me te Pakake ano hoki kia
homai, tae mai ki konei ka whakanohia ki
te Mahia, . ma Makaro ma Kurahaka ma
Ruakapuanui ma Kahutia-te-rangi. Ke nui
noa atu ana tamariki i whakanohonoho ai
ki nga Whenua noi.
Ko Kea i a Tamatea-urehaea.
" Uenuku i a Rangatoro-
" Kahutia i a Wainonokura.
" Hinearaiara i a Te Whironui.
• " Hutu i a Paikea.
'; Pouheni i a Uekaiehu.
" Nanaia i a Niwaniwa.
" Tahupotiki i a Hamo.
" Rakaroa i a Ngore.
" Tahungaehenui i a Mahuru.
" Ruatepupuke i a Tuhoropunga.
" Papawharanui i a Rangitihi.
" Tuhourangi i a Rongomaipapa.
" Manuhangaroa
Ko Kea i a Tamatea-urehaea.
" Ruawharo i a Ruanuku.
" Ruakapuanui i a Muwhango.
" Ruamitimiti i a Haereiti.
" Nganuhaka i a Hotunui.
" Kahutia i a Hinewai.
" Ruaroa i a Nukuroa.
•' Hutu i a Tahumurihape.
" Ngake i a Hinetakai.
" Kahukura i a Rakainui.
" Teaomatarahi i a Houmearoa.
" Rakaiwhakairi i a Hineraumoa.
" Raumatanui.
Kaati nao nga whakapapa.
E nga Rangatira o nga Iwi, o nga Hapu
i runga o Aotearoa i te Tai-tokerau, me te
Tai-hauauru, me te pito ki te Tonga tae atu
ki te Waipounamu, e nga Kaumatua taane,
e nga Kuia e nga taane me nga Wahine
pakeke," e nga tamariki taane me nga tama-
riki Wahine, tena ra koutou katoa, ma te
Kaihanga tatau e tiaki. Kia ora koutou i
kona me matau hoki i konei, heoi tena.
He whakaatu tenei kia mohio mai koutou
ko te Maehe o te tau kotahi mano e iwa-
rau-ma-tahi o to tatau Ariki o Ihu Karaiti,
kawangia ai tetahi Whare-karakia no te
Huauri, kei te Muriwai nei waahi o Turanga.
E hoa ma me tae mai koutou ki taua hui,
hei reira korerotia ai o tatau Waka katoa
nana i mau mai o tatau Tipuna—Nga Waka
a Tainui a Takitimu, a te Arawa, a Matatua
a Tokomaru, a Tereanini, a Horouta, a Ku-
rahaupo, a Aotea, a Matahorua, a te Arata-
whao, me etahi atu o nga Waka.
Kaati ake enei korero whakaatu mo Tihe-
nia me Hanuere, tukua atu ai nga pohiri,
hei reira mohiotia ai te ra me te Ingoa o te
Whare-karakia.
Kia ora koe e te Etita o te "Puke Ki Hi-
kurangi," te kai manaaki i to tatau reo i
nga korero a o tatau Tipuna, me o tatau
whakapapa, ma te Atua e whakamaha ou ra
kia roa ai koe e whakahaere ana i ta tatau
Pepa, kia ora ! kia ora !
Heoi ano.
Na Henare Raumoa.
Matangarara. Hurae 18th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa katahi ano ahau ka puta ki waho o te
Whare mate o taku Wahine.
Kua mate a Hangapuarakau i te 29 o nga
ra o Hune, i te Paraire ka taha ake nei. I
heke mai a Hangapuarakau i tetahi Tipuna
rongonui ia Tutaiaroa, ko tenei Tipuna he
Kairakau, he toa-taua, mo tona rongonui ho-
ki i nga ra o mua, kai te mohio katoa nga
tangata ki tenei tangata kia Tutaiaroa, me
hoki ake taku whakamarama i te hekenga
mai o Ngapuarakau, ko tona Whakapapa te-
nei:—Ko Tutaiaroa ki Ngapuarakau, puta
mai ko Tawhirangi puta mai ta Tawhirangi,
ko Taiuru, puta mai ta Taiuru, ko te Kapua,
puta mai ta te Kapua, ko Raumati, puta mai
ta Raumati, ko te Manuirirangi, puta mai ta
te Manuirirangi, ko te Kapua, puta mai ta
te Kapua, ko Ngapuarakau, ratau ko ona
Teina, me era atu Uri i heke iho i te Ranga-
tiratanga o Tutaiaroa, kia te Kapua, heke
iho ki ana Uri. Heoi e hoa mau e tuku atu.
Te Ari.
Ngawhakaraua.
Hurae 18th, 1900.
Kia Purakau Etita o "Te Puke Ki Hiku-
rangi," e hoa tena ra koe me to Manu tangi
pai, i raro i te atawhai a to tatau Ariki pono
a Ihu Karaiti Amene, heoi te mihi.
E hoa e Purakau mau e uta enei kupu ru-
arua ki runga ki to Manu tangi pai, mana e
pikau atu ki runga ki nga Marae rangatira o
nga Iwi Maori o Aotearoa me te Waipouna-
mu, tae atu ki te Taitokerau, mo te panui a
Taanenuiarangi, mo te Pire Poari.
E hoa e Purakau te Iwi, ko tena panui e
he ana, te take kei te tautoko a Taanenuia-
rangi i te Pire Poari i paahitia ki te hui a
Ngaati Apa, i tu i te 11th, o nga ra o Hune,
i te tau 1900, ki Tini Waitara takiwa o Tu-
rakina.
Heoi ra ma te Atua tatau e tiaki i roto i
nga ra e takoto ake nei, heoi ano nga kupu.
Rota Te Rangi. Hekeretari o te
Komiti o Taanenuiarangi.
Te Taumata, Karitane. P. O.
Dundine Hurae 16th, 1900.
Ki te Etita o "Te Puke," tenei kua kite
iho i nga hua o te Taramata. i mauria mai
ra e Ngaairo, kaore ra i manaakitia i taua
taima, no te paunga o te tangata me te one-
one, katahi ka parau noa ki te whakatopu, i
whea i te tangihanga o te Horirerire i te tau
81, i tangi nei Tuia Tuia Tuituia. Ko enei
take katoa i roto i te Pepa No 8 o tenei tau,
kua kainga katoatia e te ture Poari, a kota-
hi ano te mea hou ko te ture whakapai Ma-
rae, ka tika tenei he mea, nui tenei mo te Iwi
Maori. Heoi ano te mea nui he tautoko i
nga mahi a te Kawanatanga, kaua e whaka-
tete te ngakau whakahi, ko te whakaiti te
mea nui atu, e kite ai te tangata i te tika i te
he. Heoi enei kupu. Taku whakaaro mo
te Kooti Whenua Maori, me waiho tonu kia
Lu ana, e kore e taea te whakarereke, note-
mea kaore he mutunga mai o taua mahi, kia
kore atu rano he Maori i Niu Tireni ka kore
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 10, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE TUREI 31st 1900. [Wharangi No. 5]
hoki he riiwhi mo te tupapaku, katahi ano <
ka ngaro ki te taha Maori ka tu tonu ki te
taha Pakeha, ki te tu atu he ahua tangata
ano ko taua tu ano, ka riro ano nga moni a
nga Maori hei utu i taua tangata, engari te
mea pai me whakatu kia toru nga Tiati, ko
te Timuaki ka wha ai hei whakawa i nga
Whenua Papatipu, me nga Whenua roherohe
ko nga tupapaku me nga Wira me whakawa
e te Tiati Hupirimi nga mea uaua, ko nga
mea ngawari ma te kai whakawa o te takiwa
e whakatau. Heoi aku whakamarama mo
tenei take.
Ka huri ake taku mihi ki te panui e kore-
ro nei mo te whakakorenga i te kai rama i
roto i te Rohe Potae o Wairarapa, kia maia
kia toa, ko te ringa katau tena o Hatana, ki
te kaha koutou ka tino whakaarotia mai te
takiwa e te mea ngaro, ko te mea tena nana
i parepare te tinana o te tangata tika, tenei
taku mihi atu mo nga morehu Kaumatua,
kia ora koutou katoa i roto i nga mahi nunui
kia kaha ki te hapai i nga mahi e hoatu ana
e to tatau Kawanatanga, kaua e wehi kai ko-
na tonu te tika mo nga Uri e toe mai hei,
ma te Atua koutou e tiaki, kai te pai au.
Taiawhio T. T. Te Tau.
Te Waimako Waahi o Waikare-moana.
Hurae 27th 1900.
He kupu powhiri mo nga rongo korero o
nga Motu e rua, o Aotearoa me te Waipou-
namu koia tenei:—
Haere mai e te Manuhiri Tuarangi, kaore
he kai o te kainga nei, kai tawhiti te kai, no
reira haere mai. E hoa e te "Puke" he po-
whiri tenei na taku kokonga i nga manuhiri
i nga koata e wha o te Motu nei, kaati ena
mihi kia te Puke Ki Hikurangi. Ko te Atua
to tatau piringa me to tatau kaha, he kai
awhina e tino tata ana i nga wa o te bee,
ma konei tatau ka kore ai e wehi, ahakoa
nekehia te Whenua, ahakoa kahakina nga
Maunga ki waenga moana, ahakoa rara ta-
upatupatu noa nga wai, ahakoa wiri nga
Maunga i ona huamotanga, tena te awa ko
ona manga hei whakahari i te pa a to tatau
Atua, i te waahi tapu o nga Tapenakara o te
runga rawa.
Tuarua. Tirohia iho kaia Epeha iv 2—
8 me mutu ki te 4 o nga rarangi, a, e penei
ana aua rarangi:—Kia rite ta koutou haere
ki te karangatanga i karangatia ai koutou.
Kia papaku te ngakau, kia mahaki, kia
manawanui, kia ata hanga tetahi i totahi i
runga i te aroha, whaia kia mau te kotahi-
tanga o te Waima, he mea paihere na te
rangimarie, kia ora kia ora, heoi nga mihi.
E te "Puke" kai hoha mai koe, utaina
atu enei kupu torutoru ki to tatau Pepa, kia
haria atu ki nga Marae o tatau motu e rua.,
o Aotearoa me te Waipounamu, mo te aitua
i pa ki taku ope. I haere matau ki Ruatoki
ki te whakarongo i nga mahi a te Komiha-
na, mo te rohe potae o Tuhoe, kaati no te 25
o nga ra o Mei 1900 ka hiki te Komihana,
no te 27 ka hoki mai matau ki te wa kainga
nei, ko matau Ingoa tenei:—
Te Mapu Pukeiotu, Te Marae Wiremu,
Rehua Te Wao, Matamua Whakamoe, Noe-
ma Whakamoe, Tarapuhi Te Kohai, Hape-
nui Karaihe, Hinehou Tamehana Hinewaho
Roka, Te Whareti Taratoa.
Ko te nuinga o taku ope i tika atu ma
Rangitaiki, kaati tena. Haere mai ra matau
kaore i roa mai kua tinga tetahi o nga Hoi-
ho, no Matamua, he aitua tuatahi tenei ki
te ope nei, ka takahi mai te nanakia nei
i raro, ka tipi tana haere, a ka tae mai ma-
tau ki Waiohau, ka moe hi ake te ata ka
haere mai ano te ope nei, ka tae mai ki te
pikitanga i Arorangi, puku tonu te toa o te
Hoiho o Noema, a tae manawanawa mai ki
te Houhi tana Hoiho, a mahue atu ana i
reira, he aitua tuarua tenei no te ope nei, •
kaati i haere tonu mai te ope nei, tae mai ki
te pikitanga i Mangawiri, tuturi tonu iho
nga Hoiho e 2, to Tarapuhi, to Hinehou, ka
aitua hoki te ope nei i konei, ko te taima i
tenei, wa kua paahi i te 2 karaka, ko te pa-
mamao o te kainga hei taenga mo matau e
8 maero, ara a te Whaitinuiatoi, na ka takahi
mai nga pauku nei i raro, a tae mai ana ki
te kainga, ka moe matau i reira, hi ake te
kanohi o te tangata rere moata nei o Kopu,
katahi ka maka te ua a, ka kati matau i
reira, i te tiria ka hoki etahi o nga whanoke
nei, ki te tiki i nga Hoiho i mahue atu ra,
e karawhiu ana te ua kaore i rikarika, ahiahi
rawa atu ka hoki mai nga whanoke nei, ka-
tahi ka pohiri atu nga mea e noho ana i te
kainga, haere mai ra e te pauku ei, haere
mai, tae rawa mai ki te kaainga tatangi ana
nga kauae o nga pauku nei, kua takawiri ke
te arero o tetahi, katahi ka mainatia te mea i
takawiri ra te arero, a ka hoki mai te waiora
ka puta te aroha i au ki taku ope e ngaua
nei e nga aitua nui o te Ao, e hiki ana te
mahi a te ua, tu ana te matua piko i te Whe-
nua aitua, i te 3O o nga ra o Mei ka whaka-
tika mai matau i te Whaitinuiatoi, katahi ka
whai kupu mai te tangata Whenua, e noho
ka mate koutou i te waipuke o Mimiha awa,
hei aha ma te ope nei ka haere tonu mai, ka
tae mai matau ki Heipipi nei, ka ki nga
tangata mahi rori, e noho tatau i konei, kaore
koutou e puta, katahi matau ka titiro ki te
awa, kaore i rikarika te Waipuke, katahi au
ka whai kupu ki taku ope, e tau tatau i konei
ka whakaae etahi, ka totohe tetahi, ara a
Rehua, heoi ka haere te whanoke nei, katahi
au ka tahuri ki te whai, tae rawa atu au ki
te kauanga, e tautohe ana raua ko Wiremu
Motoi, e ki atu ana a Wiremu e noho ka
mate koe, hei aha ma te autaia nei ka totohe
tonu, kua eke ki runga o tona hoiho, katahi
au ka karanga atu kia Rehua, e Rehu e Rehu
hoki mai, kaore i rongo mar, kua kau atu te
Hoiho, kaore i roa atu te kauanga o te Hoiho
kua toremi, ko ona kakahu nui atu te taima-
ha, he pea puutu Watataiti, e rua tarau, e rua
koti, haate paranene, potae, kaati, ka puea
ake te Hoiho ka ngaro atu te tangata, ka tere
• te Hoiho, ka iri atu ki runga i nga taita rakau,
ka roa ka taka iho te Hoiho ki roto o te wai
ngaro atu hoki, ka timata taku tangi i konei ka
ki atu au kia Wiremu Motoi, tena haere ki te
titiro i te tangata nei mei kore e puea atu
ki tera koki o te awa nei, rere ana nga kaka
o te Haawhe-kaihe nei, katahi ka rere ki
roto i te wai, te rerenga atu ngaro tonu atu,
kihai hoki ahau i kite atu,katahi ka nukuhia
atu hoki taku aue, kaati tena. Ka tere ra
a Rehua i raro o te wai ka tae ki te pari
kohatu, ka akina atu e. te ngaru ki taua pari
nei, katahi ka takahi nga waewae o te maia
nei ki te pari kohatu, kia rere mai ai ia ki
waho ; heoi rere mai ana ia ki waho, ka riro
ia i te ia o te wai, tae atu ki tetahi koki o te
awa ka tu ia i te rakau, hou tonu atu te ra-
kau ki roto o nga kakahu, ka mau te autaia
nei i konei, engari e tata ana ki uta ki te
Tua whenua. He roa e piupiutia ana e te
wai ka puta te mahunga ki runga, kua kite
nga kanohi i .te rakau e tawewe iho ana ki
te wai, katahi ka rere ake te ringa ehara ka
mau. Ka ngaro atu ko te tinana ki raro, ka
puea ake ko te maminga id runga, koira tona
mahi he pupuri i te rakau, tera te Haawhe-
kaihe nei te haere mai ra, rokohanga mai e
mau ana te tangata nei i te rakau, ko te rere-
nga, atu o te Haawhe-kaihe nei ka haehaetia
nga kaka e mau ra i te rakau, heoi ka toia ki
uta, kua ki katoa te puku i te wai, hawhe
haora e takoto ana ka puta mai te wai ki
waho. Ahiahi rawa atu ka puta mai te
Haawhe-kaihe nei raua ko te tangata ra.
Heoi ko te hokinga mai tenei o te waiora
kia ahau, ka ngaro atu ko te potae ko te
Hoiho, te tera paraire. Koi nei te Aitua nui
o taku ope. Heoi ka hoki mai matau ki
Heipipi nei waahi o Tarapounamu noho ai,
ko o matau Rangatira tangata Whenua ko
Wiremu Motoi me taana Wahine Marata te
Ao, nui atu te atawhai ia matau, ka kara-
whiu i nga kai ma matau kaore i a rika-
rika, he paraoa, he pata, he taewa, ko nga
miiti he taha Kereru, ehara i te hanga te
naahi a taua Wiremu nei raua ko taana Ru-
ruhi, ka tau ra tepi tepi ana. E 3 o matau
ra, ki reira, heoi ka whakatika mai matau ka
ngawari hoki te waipuke o te awa, a tae pai
mai matau ki te Umuroa nei, waahi o Rua-
tahuna, kaati tena Aitua. Me tahuri ake
au ki te whakaatu i nga Tupapaku i mate i
muri i to matau haeretanga ki Ruatoki: —
Ko Ngawini te Peeti, ko Paora Puketapu,
ko Huru me etahi atu. Kai te whakataka
te ope a Tuhoe ki te haere ki te uhunga i
Waikare-moana; heoi kai te tatari i era o
taku ope i tika ra ma Rangitaiki, no te 7 o
nga ra o Hune 1900, ka tae mai era o taku
ope, no te 8 o nga ra o taua marama ano ka
whakatika mai te uhunga, ka tae te ope nei
ki te Waiiti, ao ake i te ata ka whakatika
mai tetahi wahanga o te ope nei, a moe noa
iho i te huarahi, ao ake i tetahi ra ka haere
mai a Hiwarau raua ko taana Ruruhi, moe
noa iho i te huarahi, ac ake i tetahi ra ka
whakatika mai te nuinga o te ope nei kotahi
mai ano a Hopuruahine nei ano, waahi o
Waikare-moana, i te po ka riri te moana ka
kati hoki te ope nei ki reira, ka pa hoki etahi
Aitua ki te ope nei i reira, kotahi Wiki e
katia ana ki reira, ko te mahi i reira he ako
i te pao mo Tangi mo Ngawini. Na, ka
tuhia ki raro nei:—
E moe ra Ngawini i ta au moe reka-e ara
ki rungara, kauhautia ra, te kauhau a ou
Tapuna, kia pata noa mai kia korerotia ai
ka hoata ki te nuinga ko to ona tapuae, ta
mania tu paheke, tuponotia ra te takoto i
rarora, i te mate kino nei i ana haere iti i
ana haere rahii, rikiriki naonao ko te tama-
hine a Pateriki, ko te tamahine a te Oi-kuku
mata whare kutia maira he kauhau Ariki he
kauhau Taniwha, ko waerore ko te tahi o te
rangi, ka puta ra koe ki te whaiao ki te ao
marama ka ngarue te Whenua, ka ngaoko
te moana ; tangi ai o Iwi e whae e ki a koe
ka riro atuna koe i ohou Tipuna, i a Towhoe
i a Tawhaki i a ngaro ki te po, i a Rongo-
karae i a Tumatawhero, tumarere i runga
tumarere i raro, kai ai te aroha i roto i te
tangata, kia riri te tapuae kia niwba te tapu-
ae, ri toto te tapuae tahe toto te tapuae,
haramai te mate hai kai e..., tipi nuku tipi
rangi ko koe kai tipia noatia, e houhou nuku
e houhou rangi, hinga atu hinga mai takoto
i Ohiwa takoto i Waikare. He tapu te rangi
to tuatuaia, he tapu te rangi te wawahia, o
ki mai ana koe me nukunuku me nekeneke i
runga i o Iwi, koia Hinekura amo ake amo
ake, i toona raukura i a Ngawini tuaia e te
mate ka hinga ki raro ra, ki te pouriuri ki
te po oti atu kia Ruaimako, whakarere iho
ana te tangi a te Peeti ko maninitua ko ma-
niniaro, ka tangia warahoe ka tangi wiwini
ka tangi a manunui ka tangi a wawana ku-
kutia, koruku tia hai. Heoi tena pao, ko te
rangi o tenei pao anei. Popo e tangi ana
tama ki te kai maana, kaati tena. Ko nga
pao poto.
E tu e oi aue..., i te marae o te whare e
karanga ana, e Wini kai hea e...au !
Tangi taukuri ai aue.... a Ngati-hinekura,
ki tana raukura kua wehe i te ao e...au !
I kite ano aue..., i te uira i Panekire, ko
koe e Wini kua riro i te Kai-hanga e...au !
Kaati ake nga pao. Kaore ano kia titiro
ake te kanohi o te tangata rere moata nei o
kopu, ka hoe mai te ope nei i tana moana i
Waikare, ko o ratau Waka e 4, ka kiia e au
i reira, ko te Tahioterangi te mana o taku
ope; a u noa ki te tauranga, ko te kokiritanga
mai o taku ope, puta rawa mai nga hihi o te
ra, kua takahia te marae o te tangata whenua.
Ka pa te pohiri a te koko nei, kai te rarangi
tuatahi, o te panui nei, katahi ka ki te waha
o te tangata-whenua ki te pohiri, ka kino ta
ratau nei nei haere, heoi ka tu hoki ki te
tangi, ka mutu ka kuhu ki te whare, ki te
Poho-o-ruapani, kai runga mai te mau o te
tangata-whenua, ki te whai korero, ka kara
whiua mai tana pao, katahi ka whakatika
mai te Kaumatua nei, a Pateriki, ka mau mai
i tana Meremere he takaro, katahi ka tahu
mai takoto ana te papa o te arero i waho,
pukana mai hoki nga kanohi, ko te whati o
te waewae o taua Kaumatua nei, ka peke
ai ki runga hai te hokinga iho ka tuturi mai
ai auahi ana tana haere, e ahua mate ana a
te Tahi i konei, engari kai te kaha ano te
Tiamana o te Tahi, ara a te Mapu, ka mahi
mai te Iwi nei, tukari ana te marae, hawhe
ana tura e mahi ana ka tau nga mea i tu mai
ki te whai korero 12, ka kiia i reira kai a te
Tahi te taima, ka tu te Tiamana o to Tahi,
he mai tana kakahu, he patu paraoa tana
rakau, akuanei ko te ope nei i te roro katoa
o te whare e noho ana tana kupu tuatahi he
tau tenei, Tainui ano Tainui, te Arawa ano
te Arawa, Matatua Oihu o Waka, turuki tu-
raki, paneke paneke, hera mai te toki haumi
e, uie taiki e, engari tu ana te kopere i te
waha o te Tiamana o te Tahi, katahi ka ki
ake te waha o te ngarara nei o te Tahi, ka-
tahi ra haruru ana te rangi, e tu iho nei rere
ana te wehiwehi o te mahi a te Tahi ki te
hanga rae moko e noho mai ra, ahaha, ka
kutikuti noa iho nga mahara o te mana nu-
nui, ka mutu te tau ra, katahi ka paoa nga
pao, ara nga pao, kai te No 7 i mutu ki te
No 8 katahi ka whakatika atu taru nei te
Wahine, wherewhere ana nga tiki hope e api
o ratau taniwha, katahi ra ka mate noa iho
te Iwi ra, ko nga -tino po tete o te Tahi e
mahi nei, ko Parani, ko Hine-hou, ko Reititi,
ko Tahihi-wai, ko Hine-waho, ko Tau-i-waka,
ko te Atamira, haunga ia te mahi nei a te
pauku i topa noa i topa noa, kaati tena, ka
haere tonu te mahi a te Tahi, na wai a ka
tae ki te tangata paahi mai a te Tahi, ka tu
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 10, O TE TAU 3.] TE PUKE KI HIKURANGI, HURAE TUREI 31st 1900. [Wharangi No. 6]
ko Hiwarau tana kupu tuatahi tenei he tau,
ko tana tau, no mua no nehe, a katahi ra
me te mea nei e makutu ana taua poai nei,
a katahi ka whakatika atu te pauku noi,
ki te po tete, te maharatia te hunuku o te
pauku nei, ka waiho i kona pukana haere ai,
katahi ano ka tangi te hipihipi a to Tahi,
katahi ra auahi ana tana haere, nga mahi ra
a te mana nunui, ka mutu ra aku kupu kia
koe e te "Puke Ki Hikurangi," kia ova koe.
Heoi ano na ta koutou mokai iti nei.
Na Te Mapu Te Pukei-otu.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
E hoa utaina atu enei kupu ruarua, ara,
he Wahine i tahuri ki roto i te wai, me ana
tamariki, ara ko Merania Maikuku, ho wha-
kawhitinga i te awa o Whanganui, ka pa to
mate nei ki te Wahine noi me ana tamariki,
heoi ka tahuri te Wahine nei mo ana tamari-
ki, no te taupokitanga o te Waka, ka peke
tetahi o nga tamariki nei ki roto i te wai. ka
mau te ringa o tetahi o nga tamariki nei ki
tetahi i raro i te Waka, ka mau tonu te ta-
maiti nei ki tona taina, ka rore mai to rana
Whaea ka mau ki nga tamariki heoi ko nga
tau o nga tamariki noi e 5 o tetahi e 4 o tetahi.
o
Nepia.
Parikino. G 71900.
TE RARURARU.
KI HANATII
Ue nui nga rongo korero mo tenei raruraru
kua tae mai, otira me whakaatu ake i konei
te take i tipu ai taua raruraru:—
Tera tetahi Tuuru tawhito ho moa waihanga
ki te Koura, he nohoanga no te Rangatira o
taua Iwi, ho mea tupu hoki, kaati ko tetahi
korero mo taua Tuuru o penei ana:— ki te
riro ke taua Tuuru i tetahi atu lwi ko, ka
tino ngaro atu to ratau mana,, no reira, he
nui te tupato, mo te tiaki hoki o tana lwi i
taua Tuuru koi riro ke atu i etahi Iwi, kaati
no tetahi wa ka hori ake nei, ka pokanoa eta-
hi o nga Apiha o te Kawanatanga o taua
Whenua, ki te whakamatau ki te muru mai
i taua Tuuru, me ta ratau raweke atu hoki i
etahi o nga mea tapu a taua Iwi, no konei i
tipu ai te raruraru i waenganui i nga Mangu-
mangu, mo te Kawanatanga o taua Whenua,
a, whakapaea ana te Pa o to Kawanatanga e
taua lwi, ko nga Hoia o roto o te Pa e 500
rau, ko te tokomaha o te Iwi Mangumangu e
30,000 mano piki ake, a, nui atu Ee pakanga
a to Mangumangu kia horo i a ratau te Pa,
engari i kaha rawa to hunga e 500 rau o roto
i te Pa, ki te pupuri, no te rongonga o te Ka-
wanatanga o Ingarangi i taua raruraru,
katahi ka tukua atu he Ropu Hoia hei wha-
kauru mo nga Hoia e pupuri noi i te pa,
otira no runga i te nui o te ua me te Waipu-
ke hoki, kore ana e tere te tae o taua Ropu
Hoia, me te whanga mai hoki o nga Hoia o
roto i te Pa, no runga i te roa o te whakau-
ru mo te Pa, katahi ka whakahaua e te Ka-
wana whakahaere o reira, kia haere nga Hoia
e 400 rau, hei arahi i a ia, me nga Wahine
me nga Tamariki ki te takutai whakatetonga
o taua Whenua, e kiia nei ko (Gold Coast) i
runga i te mea kua pau haere nga kai o roto
o te Pa, katahi ka waiho e ia 100 rau nga
Hoia Mangumangu hei tiaki i taua Pa, ka-
tahi ka puta atu te Kawana ki waho o te Pa,
me ona rau Hoia, me nga Wahine, me nga
Tamariki, me tona whawhai haere hoki ki te
hoa-riri, a, tae noa ia ki te takutai kaa kiia
i runga ake nei, he nui ano ona tangata i
mate i te whawhai haeretanga mai i te hura-
hi:— No muri tata tonu iho i te taenga mai
o te rongo kua tae ratau ki taua takutai, ka
tae mai hoki te rongo kua tae te whakauru
mo te Pa i mahue atu ra i a ratau, ara, te
Pa o Kumahi, e ki ana a Kanara Wirakaka,
no tona taenga ki Harupa ka whawhaitia e
ia te lwi Mangumangu, i te 14 me te 15 o
nga ra o te marama nei, he nui te toa o nga
Hoia Mangumangu o te taha ki te Ingarihi,
pikitia ana te parepare o te hoa-riri, a, horo
ana te hoa-riri, he maha hoki i mate. No
te taenga o te whakauru nei ki te Pa, kitea
ana te 100 rau Hoia i mahue atu ra hei tiaki
i te Pa, kua mate rawa atu i te kore kai, no
runga i to ratau ngoikore, katahi ka amoa-
mohia ratau ki tetahi atu Pa, ara ki te Pa o
Pamahu, kia okioki ai ratau i reira, engari e
kore e roa ka mau te rongo o tenei raruraru,
me te tau hoki o te rangimarie ki waenga-
nui i nga Iwi e rua.
WAIKATO.
i
Ko tetahi korero nui kai roto i nga Nupepa
a to Iwi Pakeha ; ko te tono a nga Pakeha
o te takiwa o Waikato ki te Pirimia, kia
whakaaetia kia tu he whare Hoteera, ki te
takiwa o Waikato, me nga waahi e patata
ana ki reira. No te takiwa i tu ai te Kawa-
natanga o te Taute, ka tono ia ki nga Maori
o taua Whenua, kia whakaaetia he huarahi
Rerewe ki taua Whenua; ka mea mai nga
Kaumatua Rangatira o Waikato, me wha-
kaae mai rano te Kawanatanga kia kaua
rawa e tae he waipiro ki to ratau takiwa,
katahi ano ka whakaaetia he huarahi Rerewe
ki reira, a whakaaetia ana taua, tono e te
Kawanatanga o te Taute. He nui rawa hoki
to mihi o nga tangata whai-whakaaro ki taua
tikanga, kaati ko te 15 tenei o nga tau o
taua whakaritenga, a kua inaha haere hoki
nga Pakeha ki taua Whenua, ara, e kiia, ana
kua tae ki te 1000 mano, koia nei nga tanagta
e tono ana ki te Pirimia, kia whakaaetia
he whare Hoteera ki reira, e ki ana etahi o
nga Nupepa, kua uru etahi o nga Maori ki
te tautoko i taua tono. No te taenga o nga
kai-kawe i taua tono ki te Pirimia, katahi
ka mea te pirimia; ka whakahaerea e ia
tetahi tikanga kia riro ma nga tangata o taua
takiwa e pooti, (kia tu ranei he Hoteera, a
kia kore ranei." No te kitenga o etahi o
nga Nupepa i te. kupu a te Pirimia, he nui
te whakahe mo taua kupu a te Pirimia, ara
kihei rawa te Pirimia i whakaaro ki te wha-
karitenga a te Kawanatanga o to Taute ki
nga Maori o taua whenua, kia araia rawatia
to waipiro i taua Whenna ; otira ki te titiro
iho ki to kupu a te Hetana e marama, ana,
notemea kei waenganui o te 3000 mano me
4000 mano nga Maori o taua Whenua, a
1000 mano ano nga Pakeha ; kaati mo he-
mea kai te mau tonu nga Maori ki te pupuri
i ta ratau kupu o ta ratau whakaritenga o
mua e kore rawa te; 1000 mano Pakeha, e
kaha ki te turaki i te 4000 mano ina pooti,
no konei e nga lwi Maori o te takiwa e ko-
rerotia noi. kia piri pono kia koutou ano, ki
a mau hoki ki nga ohaki a o koutou Kauma-
tua kua ngaro atu ki to po, kia kaua rawa he
waipiro e tae ki to koutou takiwa.
PANUITANGA.
Mahitaone Wairarapa.
Ki te Etita o te "Puke."
Mau e tuku atu tona panui whakaatu ki
nga tangata tane, me nga Wahine maori
katoa o te rohe potae o Wairarapa, ko ahau
he tino kai-ruuri, raihana na te Kawanata-
nga, mo nga Whenua o te Kawanatanga ako,
mo a nga Pakeha ake, me o nga maori hoki,
a he maha nga pukapuka kei au, e pupuri ana,
na te Timuaki kai-ruuri, he whakapai mai
mo runga i aku mahi katoa i tae atu ki tona
aroaro, i runga i nga mahi ruuri, a ka tu he
tari moku 1d Kereitaone, ki Mahitaone nga
tangata e hiahia ana ki au, me taemai ki
taku tari, kua kiia ake nei e au, ma te papa
e whakaatu taku tari i muri o tenei panui.
Na Te Paraihi.
PANUITANGA.
He whakaatu tenei ki nga tangata o Ke-
reitaone me ona waahi katoa. Kua tangohia
e au tetahi kainga i Kereitaonei nei, hei
whiunga Hoiho, a ko nga tangata katoa e
hiahia ana kia whiua o ratau Hoiho, me
kawe mai kia au, ahakoa Hoiho mahi, Hoiho
haereere ranei, ka whakaratatia e au, ki
roto i te hanihi a ki te tera ranei.
Ko nga Hoiho katoa e whiua ana e au, ka
whakahokia ratatia atu e au, mehemea kaore
e rata e kore au e tono kia utua e te tangata
na ana.
Mehemea e hiahia ana te tangata kia kati-
katia tona Hoiho, a kia pokaia ranei tona
Hoiho, a kia tapahia ranei te waero, me
tuku mai kia au.
Ka hokona mai e au nga ahua Hoiho katoa
ka hoko atu, a ka tuaputia ranei. Ka hoko-
na mai e au he Hoiho mo te tangata, a ka
hokoa atu ranei i runga i te utu Komihana.
Na to koutou hoa
Tanara Manaro (Donald Munro)
Kai te Tepara o te Hoteera o waenganui
O Kereitaone Noota.
[Ka tere au te whakautu atu i nga panui
a nga tangata] •
HE PANUITANGA.
Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Reo, me
nga huihuinga tangata hoki o te Iwi Maori
o runga i Aotearoa ine te Waipounamu. E
hoa ma tena ra koutou, i roto i te tau o to
tatau Ariki o kotahi-mano-e-iwa-rau. Kia
ora koutou katoa i raro i te maru o to tatau
Ariki; na ana nei tatau i tiaki mai i roto i
enei tau maha ka hori nei ki muri, a, koia
tenei e takahi nei tatau i roto i te tau hoou,
a, koia hoki i panuitia ake ai tenei panui ho-
. ou, kia kite iho nga hoa aroha e tono Popa
ana mai i muri iho i tenei panui, ara, he
penei atu kia koutou:—
Ki te tono pepa mai te tangata, nga tanga-
ta Wahine, Tamariki ranei, i muri iho i te-
nei panui; ko te Pepa tuatahi tuarua ranei,
e tae atu ai ki te tangata, me tuku mai te
moni utu mo te Pepa, ara, te 10/- hereni,
kaua hei kumea kia roa atu te takiwa ka tu-
ku mai ai. I te moa hoki kua aia marama
koutou, kaore e whakaaetia te tango Pepa a
te tangata mo te 3 marama, mo te 6 marama
ranei, engari te tango i te Pepa mo te tau
tuturu, me te utu mai hoki a te tangata i te
Pepa he te 10/- hereni, kaore e hoki iho.
Koia ahau i mea atu ai kia koutou, ki to
tono Pepa mai koutou i muri iho i tenei pa-
nui, ata titiro marie iho ki te panui nei i te
tuatahi, me te noho marama hoki o te nga-
kau o te kai-tono, i te kai whakapiki i tona tono,
ara, i te utu o te Pepa kua kiia ake ra, kia
takoto marama ena mea katoa, katahi ka
tuku mai i te tono mo te Pepa kia tukua atu,
Heoi kei pouritia iho tenei panui; ina kito
koutou. Kaati kia ora koutou katoa.
"Te Puke Ki Hikurangi."
Koi wareware rawa koutou ki te titiro ki tenei
wahi, ara kitenei kupu, ki te nui nga korero
ka mau tonu ki te 8 nga wharangi, a ki te iti nga
korero ka hoki ano ki te 6 nga wharangi, a me te
titiro iho ano hoki ki to Tauira poto onga Ture,
ara ki to Ture 1, ko te utu mo te pepa ote ''Puke"
i te tau, 10/- moni, kaore ite 10/- Pane Kuini, a
me te tango hoki a te tangata ite pepa hei te tau
anake kaore e hoki iho, heoi kia mau i roto i o
koutou ngakau enei kupu. "Te Puke."
TAUIRA POTO.
ONGA TURE O T E K EI P E P A .
(TURE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, nae penei to a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TURE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TURE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.