|
loading...|
|
Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 3. 19 January 1878 |
pp
Abstract 
pp
Commentary|
|
1 25 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA—3. NEPIA, HATAREI, HANUERE 19, 1878, PUKAPUKA 5.
HE PANUITANGA KI TE IWI MAORI.
E mahara ana pea te Iwi Maori, ma te Runanga o
TE WANANGA rawa ano e whakaae ka puta ai
TE WANANGA nupepa ki te tangata tono kia tukua
atu he nupepa ki a ia. Na, he mea atu tenei ki te
iwi, ma koutou e tono ka tino tukua atu TE WANANGA
nupepa kia koutou, kei te hiahia hoki raua, ko te
moni a te tangata te tikanga e puta ai he nupepa ki
aia. Ko te atu mo te tau, kotahi pauna e rua hereni
me te hikipene. 39
MAKI TONORE
KAI-WHAKA-MAORI; RAUA KO PARAHI,
KEI TE AVENUE WHANGANUI
KUA tu maua hei Kai-riihi, hei Kai-hoko ranei i te whenua
Maori, a hei Kai-whakaputa whenua i te Kooti
Whakawa. Otira, mo nga mahi Maori katoa, mo nga mea o
mua, mo nga mahi o naianei.
MAKI TONORE.
Hune 2, 1877. 15
PANUITANGA.
KIA KITE ! KIA KITE!
KUA HOKI MAI A RENETI KI NEPIA NEI,
A he tini tini noa atu ana
Koti, Tarautete, Wekete,
Potae, Kiapa,
Kaone, Paraikete, Raka.
Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori,
HAERE MAI KIA KITE
I te whare Hoko o
RENETI MA,
Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito i
NEPIA, I TE HEKIPIA RORI. 44
; HE TINO KUPU PANUI.
KO A TE MANE TE 21 O HANUERI,
Te tu ai te mahi mataati e purei ai
TE MAHI PUREI A NGA,
TINO MINITARA
Ara nga tangata tino mohio ki te purei, he iwi tino mohio
rawa atu i nga iwi purei kua tae ruai ki enei koroai. A he
tino koa no nga tangata matakitaki ki a ratou mahi.
HE IWI WAIATA TINO PAI,
HE IWI WHAKAKATA,
HE IWI KANI KANI PAI RAWA ATU.
A kei a ratou nga tino mea pai e whakatangitangi ai ratou i
nga waiata, a nga iwi tau iwi Hiopiana e mahi nei.
He tino mahi rawe rawa atu i nga mahi penei katoa o te
ao nei, a ki ano aua tu mahi nei i kitea ki enei motu i Nui
Tireni i mua atu.
Ko te utu e kite ai te tangata i aua mea, e 4 hereni mo te
Hakina, e 3 hereni mo nga nohoanga turu, e 2 hereni mo
te peti. A ko to nohoanga tuturu ake mo aua mahi katoa, me
ui kia Hakopa i Nepia nei.
Tena kei nga pira whakahua o aua takaro te tino mohiota-
nga o kite ai te iwi.
HORI RIKARI,
53 Kai-whakahaere.
PANUITANGA.
HE mea atu tenei ki nga tangata Maori katoa, me utu a
ratou nama i nama ai i mua kia NIKORA i WAIPAWA.
He mea hoki kei aia aua nama, ki te mea ka turi te tangata
nama. Ka Tamanatia aia.
NA NlKORA.
Hanuere 1. 1878. 49
HE PANUI KI NGA IWI-MAORI O TE
WAIPOUNAMU.
KIA rongo mai koutou ko te utu mo TE WANANGA
i te tau £1, 2, 6, a e 52 Nupepa e tain ana i
te tau.
ETITA WANANGA.
|
|
2 26 |
▲back to top |
TE WANANGA.
NGA MAKETE.
TIMARU.—Mo tekau momona £1 10 mo te 100 pauna
taimaha. Mo te kau tau rua £5, he mea ano £5 176 mo
te mea kotahi. Mo te kau kotahi tau £3 7 6, he mea ano
£4 5 nao te kau kotahi. Mo te kau kuwao £2 he
mea ano £2 10 mo te kau kotahi. Mo te hipi he 7
hereni mo te 6 kapa, he mea ano o 7 hereni me te 9
kapa, mo te hipi kotahi. Mo nga hipi uha, e 7
hereni me te 6 kapa, he mea ano e 8 hereni me te
S kapa, mo te hipi kotahi. Mo te hoiho too kaata, £56 ;
he mea ano £77, mo te mea kotahi. Mo te hoiho tua too
kaata, £39 10 ; he mea ano £40, mo te hoiho kotahi. Mo
te hoiho iti nei tana kaha ki te too kaata £17 : he mea ano
£34, mo te mea kotahi. Mo te hoiho eke eke £8 10, he
mea ano £28, mo te mea kotahi.
TANITANA.—Mote whi e 5 hereni he mea ano e 5 me te
6 kapa mo te puhera Mo te oti e 3 hereni me te 6 kapa,
he mea ano e 3 hereni me te 9 kapa mo te puhera. Mo te
pare, e 3 hereni me te 6 kapa, he mea ano e 5 hereni mo
te pahera. Mo te paraoa £14 10; he mea ano £15 10
mo te tana. Mo te paraoa papapa, £4 10 mo te tana.
Mo te paraoa tuarua £5 10 mo te tana.
OAMARU.—Mo te witi e 4 hereni mo te witi pai, mo te
puhera. Mo te oti e 3 hereni he mea ano e 3 hereni me
te 3 kapa mo te puhera. Mo te oti tino pai e 3 hereni me
te 6 kapa mo te puhera. Mo te paraoa, .£14, he mea ano
£14 10 mo te tana. Mo te paraoa tuarua £5 5 mo te
tana. Mo te paraoa papapa £3 5 mo te tana.
TIMARU.—Mo te witi e 3 hereni me to 3 kapa, he mea
ano e 3 hereni me te 6 kapa mo te puhera. Mo te oti e 3
hereni me te 6 kapa, be mea ano e 3 hereni me te 9 kapa
mo te puhera. Mo te paraoa £14 10 mo te tuna. Mu to
paraoa tuarua £5 10 mo te tana, mo te paraoa papapa £4
10 mo te tana.
TANITANA.—Mo te oti, e 3 hereni me te 6 kapa, mo te
puhera, mo te oti kai tikaokao, e 3 hereni me te 3 kapa mo
te puhera. Mo te oti pa: e 3 hereni me te ono kapa mo te
puhera.
Te Wananga.
Kotahi Putanga i te Wiki
HATAREI, 19 HANUERE, 1878
E PANUI ana te Nupepa a Te Terekarawhe o Nepia
nei, i ana korero, i te 16 o ngu ra o te marama nei.
He mea hoki nana, kinga mahi e pooti nei te Maori.
A ko ana kupu, ko a taua Nupepa be kupu patipati
kia Te Omana ma, me Ngatihokohe ma katoa. A he
kore no nga korero a taua Nupepa e ahua pono, i te
mea he titotito kau ana kupu, he wawata na te ahua
porangi hukehuke. A no era marama, taua Nupepa
i tino korero kino ai kia ratou, ki te iwi e tautokona
nei eia i enei ra.
E mea aua taua nupepa korero parau nei, ko te
mahi pooti a te Maori e pooti nei, ano o ahua tino
kino rawa atu ana taua mahi, a e kore aia taua
nupepa e whakaaro, na te Ture te inana i pooti ai nga
Maori. A e mea ana taua nupepa, ko te pooti e pooti
nei nga Maori, he pooti whakahe na aua Maori i te
Pakeha. A e mea aua taua nupepa, me tu rawa ano
he Komiti ma nga Pakeha, kia mahia he mahi e kore
ai e whai mana nga pooti a te Maori ano pooti te
Maori. E pai ana kia tu he Komiti ma te Pakeha,
i te mea hoki, e mea ana matou, he tika ano kia pooti
nga iwi katoa, ahakoa Maori, ahakoa Pakeha, ahakoa
peha ranei a ratou whakaaro mo nga mahi ma te iwi.
E penei ana matou, me pooti te iwi katoa, a ko
reira te mohiotia ai, te tangata e tino puta ana
i ta te iwi e pai ai. Hei reira te puta ai te
whakaaro a nga iwi o Haku Pei, e tu ai ta ratou
tino tangata e pai ai. A ko reira te kitea ai, ko nga
mema e toru e noho mema nei i enei tau i Te Pare-
mata, e kore ratou e tu ano hei mema i te iwi te
pooti. A ki te mea ka pooti nga iwi Maori i te pooti
a te tau e haere ake nei, a ma nga pooti a aua iwi
maori, e kore ai e pooti te iwi kia tu te tahi o
Ngatihokohe ma kei mema ki Te Paremata, penei ka
umere te iwi Pakeha ki aua Maori, a ma reira e mutu
ai te tikanga he e mahia nei e Ngatihokohe i Ahuriri
nei.
He mea atu tenei ki taua Nupepa ki Te Terikarawhe
o Nepia, ka tu ano te tahi Komiti, a ko te mahi a taua
Komiti, he titiro i nga mahi a Ngatihokohe ma, kia
kore ai e puta to tahi o Hokohe ma ki te Paremata
hei mema mo nga iwi o Heretaunga. A ma taua
Komiti e tautoko nga mahi e mana ai te pooti a nga
iwi katoa o Ahuriri.
He mea hoki na matou ko te mahi e puta ai te iwi
ki te pooti, kei to whare tuhi tuhi o nga ingoa o te iwi
e mana ai te pooti a te iwi. a mea mahi e tatou, te
maki tuhi tuhi i o tatou ingoa ki reira, a ma te maia
o Hokohe ki te muru i a taton in ingoa, ko reira
Hokohe ki te ai i tona mate, e kore e tatou ingoa
mama pooti e mate i a ia.
|
|
3 27 |
▲back to top |
TE WANANGA.
TANGATA MATE.
No te 11 o nga ra o Hanuere, te tau 1878, i mate ai
a Rota Porehua. I mate ia ki Te Pakipaki. Ko
taua kaumutua, koia tetahi o nga kaumatua e whaka-
haere nei ratou ko ona mokopuna me tona whanau, i
te ora mo te motu nei, rue te ora mo te tangata. A kua
taea mariretia te tau 1877, a hinga ana i a ratou ko
ona mokopuna ko tona whanau nga whakapaumahara
a, nga iwi o te motu nei, a mate atu ana ia i te mea i
riro i a ia to winitanga o te pakanga, me te honore.
Heoi, e hoa ma, heoi ano te mutunga oku kauma-
tua. Ko ahau tonu pea hei kaumatua mo toku iwi.
Heoi aku kupu. Na Urupeni Hawaikirangi.
DEATH.
We give the following notice of the death of an
old chief, which has been sent to us for insertion:-
On the 11 day of January, 1878, Rota Porehua
died at Pakipaki (near Napier, in Hawkes Bay). He
was one of those old chiefs, who with his grandsons,
conducted the matters by which life could be obtained
for those who inhabit these islands. And on his
having arrived at the year, 1877, he and his grand-
sons overcame the intentions of the people of these
islands, and he Rota died, as he had gained the
battle of honor. Now friends, he is the last of
the old chief, and may be I am to be chief of our
tribe.-Urupeni Hawaikinga.
A TANARA.
E kiia ana. Kia hokimai a Tanara i tawahi. Ka
mahia eia eia etahi o te whenua i Heretaunga hui paamu
rati mana ki te Pakeha, i te whenua i te taha ki te
Taenga o te Kainga i Hahitinga.
A TE RIRA WURU.
E kiia ana ko Te Rira Waru te mema Paremata mo
Akarana e haere ana ko Tawahi, a ka mahue i aia
tana mahi Paremata. A, e kiia ana, mana e mahi te
mahi a Ta Huria Pokera e aiahi nei i Tawahi.
TE KINGI O HORANA.
E kiia ano, kua mea te hiahia a te Kingi o Horana,
kia marama aia ki te wahine mana, a koia kua tino
koroheke. I hea ru te pera ai he whakaaro maua i
nga ra ona e tai-tamariki ana.
PATUTAHI.
E kiia ana e te panui, ko a te marama o Aperira e
haere ake nei, ta hokona ai te whenua! Patutahi. A
ko nga eka o taua whenua e kiia ana 57,000 (e rima
tekau ma whitu mano eka). He whenua taua whe-
nua nei kei Turanga, a e kiia ana he whenua pai rawa
ata.
TE RAITIHAUIHI I WAIKAWA.
Na Te Kawanatanga i tuku mai te niti mo te wha-
re i Waikawa, A ko tenei ka \_ te ahi tohutohu i
nga kaipuke rere atu i enei wa.
KIHIPENE.
E kiia ana kahore kau ho whare hei nohoanga mo
te iwi i haere atu ki Kihipone, mo te iwi titiro i nga
Reihi o reira.
|
|
4 28 |
▲back to top |
TE WANANGA.
TE RIIHI.
No te wa i ta ai a Te Riihi te mema o te Pare-
mata ki te korero ki te iwi nana i pooti ki te Paremata.
Ka mea ata a te Ruhi kia ratoa. Ki te mea e parana
te iwi kia mutu tana mahi Paramata, no te mea e
haere ana aia ko Ahuriri hei Roia ma Ngaikahu-
ngunu, e pai ana. Ka mea ata te iwi, e kore e pai
kia mutu to mahi Paremata, me mahi Roia koe mo
Ngaikahungunu i Ahuriri a me mahi Paremata koe
mo matou, a Ae atu ana a Te Riihi kia te iwi.
TE PARANI.
Kua tu a Te Parani mema o Te Paremata. Hei
Apiha mo Te Kawanatanga. A koia hei Minita mo
Nga Katimauhi, me te Minita o Te Ako tamariki o
nga motu nei.
TE PAREMATA I MEREPANA.
Ko te Kawanatanga hou o Merepana. Kua mea
kia mutu te mahi a te tini o nga kai mahi a Te
Kawanatanga, a na reira i aue ai te tokomatu, e kiia
ana, he tino mea na Te Kawanatanga hou, kia kore e
tu nga Apiha, i pooti whakahe kia ratou, e mahi tonu
i te mahi Kawanatanga hou.
NGA WHARE I WERA I AKARA.
No te 16 o nga ra o te marama nei i wera ai etahi
o nga whare i Akarane. He tini aua whare i wera, a
kotahi tangata i mate, e hara i te mate rawa, otiia e
kiia ana e kore aia e ora ake.
TE WHAWHAI A IKIPITI RAUA KO NGA
IWI O APAHINIA.
E kiia ana no era marama i turia ai te whawhai a
Te Kingi o Ikipiti raua ko Piriniha Mereraka i nga
maunga o Ponaa, a no te Piriniha i mate, 23,000 (e
rua te kau ra toru mano tangata), a 10,000 (kotahi
te kau mano here here). I te Kingi o Ikipiti to papa
o te parekura. A na Kanara Kotere (Rangatera
Hoia a Te Kuini o Ingarangi) i hohou te rongo a te
Kingi ki taua Piriniha.
HE TURE HOU.
Kua kite matou i te Ture hou i mahia i Te Paremata
o Kawana Kerei ma, a e ki ana tauri Ture. Ka hoatu
he Karauna Karaati mo nga whenua i whakaaetia e
nga Kawanatanga, o mua ki nga Maori mo nga
whenua i kiia mo aua Maori. Kia taia TE WANANGA a
muri nei, ka mahia tana Ture e matou, hei titiro ma
nga Iwi. E tata i puta ai te ra e homai ai nga mea i
kiia ponotia e Te Makarini ma, heoi ko te riro mai o
ana whenua, a ko te tika o Kawana Kerei. Kia
mana e mihi nga kupu a te tangata e pono ai.
KO NGA KORERO
MO TE WHAWHAI A
RUHIA RAUA KO TAKE.
E kiia ana, na te kupu atu a Ingarangi ki te Kingi
o Ruhia, i mea ai taua Kingi o Ruhia,he mea pai ano
kia korero te Ariki o te ope a Take, ki te Aiiki o te
ope a Ruhii kia whakatakotoria he take korero e mau
ai te rongoa Ruhia,raua ko Take. A kua tae te kupu
a aua Ariki kia raua, a kua timata te mahi hohou
rongo a raua.
Kua taea nga Pa a te Take e te ope o Ruhia, i te
apiti o te Parakena.
Na Tianara Ritaki i arahi te ope a Ruhia i taea ai
te apiti i Hikipa. A he mano tini a tetahi, a tetahi
ko te Ruhia i toa a whati ana Te Take ko nga Pa a
te Take i nohoia e te Ruhia.
Ko nga iwi a Te Motinikiro i mate i te Take i
Tuihena. No te taeatanga o to Pa o te Take e te
Ruhia i Niha i riro ai i te Ruhia te 8000 herehere a te
Take me nga pu repo e 90.
A ko te Pa a te Take i Atiwara, kua tukua e Te
Take, kua tukua ki te ope tana a Ruhia, u o 28'000)
e rua te kau ma waru mano tangata herehere o te
Take i riro i te Ruhia.
KUA NOHO WHAWHAI KORE NGA OPE
TAUA A TAKE RAUA KO RUHIA.
He mea, kua puta nga kupu, e takea ai te hohou
rongo a Ruhia raua ko Tuke, koia i mutu ai te wha-
whai i enei ra. Kapai ano kia mutu te kino a aua
iwi kia rana, i te mea hoki, kahore kau he pai kia
rana e mate huhua kore nei o raua iwi i te patu.
TE KARETI I TE AUTE.
»
Ko te roanga enei o nga korero, me nga patai, a te Komiti
taia ! matou i era putanga o TE WANANGA.
Weneti, 26 Hepetema, 1877.
Ko Henare Matua i ui uia, a he mea whakamaori ana
korero e te Kai Whakamaori.
237. Te Tiamana.} Kowai to ingoa, a kei hea te kaingai
e noho ai koe, a mehemea i tuhi tuhia to ingoa ki te Piti-
hana ? E noho aua ahau i Porangahau i te takiwa o Haku
Pei.
238. A koia tetahi o nga tangata na ratou te Pitihana,
me korero e ia nga tikanga e tonoa nei, kia whakaaetia atu
kia ratou, ara he aha te mea e tonoa nei e ratou? He
tono ta ratou kia mahia paitia te. whenua i Te Aute, ara
kia pai ke ake te mahi o te mahi i mahia ai i enei tau.
239. He tangata aia i pa ki taua whenua, i pa ano ra-
nei tana matua taane ki taua whenua i mua ? I pa aku
Tupuna ki taua whenua.
240. He aha te take i tukua ai taua whenua ? He
whenua mo te Kareti mo Te Kura.
241. Kia tino tika o korero, kia ata marama pu ?
Kahore ahau i mohio ki te rerenga ketanga o te ingoa
Kareti o te Kura i mea ahau he kura anake o raua tikanga.
242. Pehea te mamao atu o to kainga noho anga i Te
Aute? Etoru pea, e wha ranei te kau maero te matara.
243. He tamariki ano a nga tangata o to Hapu e haere
ana ki tana kura? Kahore.
244. Akona mai nga take i kore ai e haere ? Kahore
kau aku tamariki aku ake. Ho tamariki ano a etahi o
taku hapu i tuku ia ratou tamariki ki taua kura, a no te
tau kua pahure nei i hoki mai ai aua tamariki ? Kahore
ahau e mohio ki nga take i kore ai aua tamariki e hoki
ano ki taua kura.
245. Kahore ranei i kiia kia haere aua tamariki ki te
kura? I tonoa, kia tukua a ratou tamariki ki te Kura.
246 A kihai ratou i pai ? Te take i kore ai aua tama-
riki e hoki ki taua kura, koia na nga take kei nga korero
i Te Pitihana.
247. He aha aua take ? He mea i kiia kia mahi nga
tamariki i te tini o nga mahi. He mea hoki i tukua ana
tamariki ki taua kura kia akona.
248. [Honorable Kapene Pereiha] Ki ana aia, kihai i
mahia paitia nga tikanga mahi o te whenua i Te Auta.
|
|
5 29 |
▲back to top |
TE WANANGA.
He mahi pehea te mahi he o taua whenua? A i te tuatahi
i tonoa nga tamariki ki taua kura kia akona peratia me te
ako e akona ai te tamariki Pakeha. E hara i te mea i to-
noa kia haere nga tamariki ki reira, kia mahi ratou i te
mahi Maori i reira, ara i te mahi i nga mahi noaiho o
waho. A te tuarua, ko nga moni e puta ana i te whenua
i Te Aute, he moni aua moni, hei utu mo te mahi ako i
nga tamariki, a kihai i peratia aua moni, i te mea hoki i
utu ano nga maatua o aua tamariki.
249. [Honorable Kapene Pereiha]. Ka tonoa ano eia
tana patai ra ano. A i peheatia i he ai te mahi o nga
tikanga o te whenua i Te Aute ? He mea kihai i tino tu
nga tikanga ako i te kura i Te Aute, koia ra te take i
tono ai ratou (nga Maori) kia homai he moni hei mea kia
kaha ai te mahi a ratou kura Maori e ako ai.
260. I te Takiwa ki Te Aute aua kura ? Ae, i tono
ratou ki Te Kawanatanga kia homai he moni ma ratou,
(ma nga Maori) hei whakakaha i te ako i a ratou kura i a
te Maori kura e ako ai. A kahore kau he moni a Te Ka-
wanatanga i homai ai, a te whenua i te Aute ranei moni i
homai ai.
251. Nonahea rawa i hoatu ai te whenua i Te Ante ? E
kore ahau e tino mohio, e rua pea tekau ma rima, ma ono
ranei, ma whitu ranei tau.
252. A koia ana te take i kore ai e mohio nga tai-tama-
riki, he he no te mahi i te whenua i To Aute ? He kore
kura, koia ratou i tupu kuare ai.
253. E kore nga tangata tai-tamariki o nga iwi, e tae
•na* a aratou tau ki te 30, e mohio ki te tuhi tuhi, ki te
•korero pukapuka ranei ? E mohio ana ratou ki te tuhi
tuhi, me te korero pukapuka, otiia e hara i te mea na nga
kura ratou i mohio ai.
254. I whakahe katoa ratou ki te mahi i whakamahia ai
ratou nga tamariki i te kura ? koia na tetahi o nga tino
take i whakahe ai ratou.
255. Tena ranei, e tono te rangatira Maori i tana tama-
iti ako, kia mahi ia te pononga mahi, e whakamahia ranei
ki nga mahi e mahi ai te tokomaha. Kahore, e kore ratou
e pera.
256. Tena he aha te tino take i kore ai nga tamariki
Maori e haere ki te kura i Te Aute ? Koia na tetahi o nga
take whakahe, i whakahe ai ratou.
[257. Honorable Te Ruera]. Kiia mai, e hia tamariki
kei taua kura i enei ra ? Eo etahi anake.
258. E mohio ana koe, e kani ana taua kura i te tama-
riki ? E kore ahau e tino mohio.
259. Nonahea te kura i timata ai te ako i reira, nonahea
rawa i tae ai nga tamariki ki reira ? Erua pea tau me te
hawhe, e toru ranei tau.
260. [Honorable Kapene Pereiha}. Tona he kupu mo
nga tamariki i Te Ante i enei ra. E hara ranei i te tama-
riki o nga Hapu ke noa atu ? No nga Hapu ke noa atu
aua tamariki.
261. A e mea ana ratou e he ana kia riro nga tikanga o
taua whenua hei ako i nga tamariki o nga Hapu ke noa
atu? E mea ana tetahi Pitihana, ko te whenua i Te Aute,
hei ako i a ratou tamariki ake.
262. Te Tiamana], kia tika te tono, mehemea kahore
kau he tamaiti a te kai tono i te Pitihana, kua tae ki taua
kura ? E mea ana taku whakaaro, kotahi tamaiti a tetahi
o te kai tono i te Pitihana i tae ki taua kura. Otiia e kore
taua whakaaro aku e tino pono i au.
263. I te wa i tuhi tuhia ai e koe to ingoa ki te Pitihana
he reo pehea to taua Pitihana, he reo Maori ranei, he reo
Pakeha ranei ? He reo Maori.
264. E tino mohio pu ana koe koia na te tino tikanga ?
I kite ahau i te Pitihana, a me te kape ano hoki o taua
Pitihana. A i au taua Pitihana, otiia kua mahue atu i au
i Haku Pei.
265. Eki ana koe, he reo maori taua Pitihana? Ae.
266. I korero ano koe i tetahi reta, i haere tahi i taua
Pitihana ? Kahore kau aku mohio ki te reta, i Nepia
ahau i te wa i tuhi tuhi ai nga maori i o ratou ingoa ki
taua Pitihana.
267 I tae koe ki te Hui i te wa i tu ai te Hakari \_
Te Hapuku ? I reira ahau.
268. A ko ehea take korero i panuitia, hei take korero
ma taua Hui ? He tini noa atu nga take i panuitia.
269. Korerotia mai etahi kia toru kia wha? Hui hui
katoa nga take, e rua te kau ma rima.
270. Kiia mai te ingoa o etahi o aua take, kia toru kia
wha ranei? Kotahi o aua taka, he mea kia kore te Kooti
whakawa whenua maori. Tetahi take he whakahe atu
ki te ture hou mo nga whenua maori, ko nga rihi maori i
te whenua, o nga Mokete; me tenei ano hoki me te whenua
o Te Aute, heoi na aku e mahara nei ahau.
271. Na wai aua take i korero ? Na Renata Kawepo i
korero ki te Hui.
272. Kahore he korero mo aua take i panuitia ki te Hui?
Kahore i korerotia aua take.
273. Na wai i panui aua take ? Naku i panui i te wa i
homai ai nga pukapuka, kua mahue atu ia au.
274. A i kiia ano Te Aute i aua tikanga korero ? Ae
A he mea ui ui e Te Wiremu Minita, na Te Tiamana i
tuku nga patai a Te Wiremu kia Henare Matu.
275. Te Wiremu Minita} E ui ana ahau kia Henare
Matua, mehemea, e mohio ana aia ki te tahi tamaiti Maori
o te kura i tonoa kia mahi taua tamaiti i te mahi noaiho?
Ko aku kupu kua korero nei e hara i te mea mo te kura o
enei ia, otiia no nga ra e mua.
Ea whakamarama a Te Wiremu, ka mea. I mahi ano
te kura i nga tau i mua noa atu. A i muri iho, ka mutu
te mahi a taua kura. A ko nga korero a Henare Matua,
he mea nana, mo te kura i era tau noa atu.
276. Te Wiremu Minita.] E mohio ana ranei koe e
Henare Matua, i nga wa oku e mahi ana i taua kura, kua
kiia ranei tetahi tamaiti o taua kura, Kia haere aia ki to
parau whenua ? E mohio ana ahau ki etahi tamariki i
whakamahia i tana kura, a na reira aua tamariki i mutu
ai te haere ki taua kura.
(Ka uia ano te patai a Te Wiremu Minita.] Kahore kau
he mahi i aua ra, a kahore he parau whenua i ana ra, i te
mea hoki he ngahere kau taua whenua i aua ra.
278. Nawai i tono ki Te Aute kura, kia hoatu be moni
ma ratou ? Ko Renata tetahi, ko Karaitiana tetahi i tono
kia Te Wiremu kia homai he moni.
270. A i rongo koe ki te tono i tono ai raua, a nawai i
tonu ? I reira a Renata raua ko Karaitiana. I mea hoki
raua ki te iwi e noho huihui ana, kua tono raua kia Te
Wiremu.
280. E mohio ana koe e Henare Matua, ki tetahi tamaiti
i haere ke atu taua tamaiti i te kura i Te Ante, mo te mea,
i kiia aia kia mahi ? Kua wareware i au te ingoa o te
tokomaha o nga tamariki, engari e mohio ana ahau ki nga
mea tokorua, kua kaumatua ko Waitoa ko Eraihia.
281. E ki pono ranei koe, a koia na te take o raua i
haere ke atu ai i taua kura ? Ae.
282. Kahore ranei, i panuitia nga tikanga korero ki te
hui, i au i taua hui ? Kahore a Te Wiremu i rongo, i te
mea hoki tae rawa ake aia kua panuitia aua korero. A
ko Renata e korero ana ki te hui i te wa i tae ake ai a Te
Wiremu.
283. He korero aha te tikanga o te korero a Renata ?
E korero ana a Renata i te Ture hou mo nga whenua
Maori, a mo te whenua i Te Aute.
284. He tikanga Maori te tikanga, e korero ai te Maori
i nga take e rua i te wa kotahi. E korero ana ranei te
Maori i te take kotahi a kia oti te take kotahi ka timata ai
ano i tetahi ? E mohio ana a Te Wiremu ki nga tikanga
Maori, mo aua mea nei.
285. Te Tiamana.] E kore te Komiti e mohio, akona
mai ki te Komiti ? E korero ana ano te Maori i nga
tikanga e rua i te wa kotahi e korero ai.
286. A koia na te tikanga Maori ? Ae. Koia na to
tikanga Maori.
287. Te Wiremu Minita.] I utua ano e etahi Maori,
nga korero mo te whenua i Te Aute ? Ae na etahi o nga
Rangatira i utu aua korero.
|
|
6 30 |
▲back to top |
Te Hapuku, Tareha, Harawira, Paora Kaiwhata. Te Wiremu, Hon Te Nuhi, Renata, Pitihana, Nepia Te Hira i Tukituki,
|
|
7 31 |
▲back to top |
TE WANANGA.
258. Does he know if the school is full or not ?—I can
not say for certain.
259. How long has the school been established ; how
long, in fact, have children been there ?—For two and a
half to three years.
260. Hon. Captain Fraser.] About the present children
at Te Aute. Are they not of a different tribe ?—They
belong to other tribes.
261. Do they think it a grievance that this endowment
should go to educate the children of a different tribe ?—
In accordance with a petition the Te Aute estate was
intended for the benefit of their own children.
262. The Chairman.] Be quite certain to ask if no chil-
dren of the petitioners were at the school ?—I think the
child of one of the petitioners was at the school, but I
cannot say for certain.
263. When you signed the petition was it in Maori or
in English ?—It was written in Maori.
264. He is quite certain of that ?—I did see the petition
and the copy of it. I had it, but I have left it behind at
Hawke's Bay.
265. He states it is in Maori ?—Yes.
266. Did he read any letter that accompanied the peti-
tion ?—I do not know anything about a letter. I was at
Napier at the time that this petition was signed by the
Natives.
269. Tell us three or four of them.—There were alto-
gether twenty-five subjects'.
270. Tell us the names of three or four of these sub-
jects.—One subject was to do away with the Native
Lands Court; another subject was disapproving of the
new Land Bill; the Native leases of lands, mortgages
also, and this Te Aute business was likewise brought up.
I could not enumerate any others.
271. By whom was the subject brought up ?—Renata
Kawepo brought it before the meeting.
272. Was not the list of subjects read over to the
meeting:?—They did read out the subjects.
273. Who read them out ?—I read them out, as I got
the paper. I have left it behind.
274. Was Te Aute mentioned among the subjects ?—
It was.
The Rev. Mr. Williams, through the Chairman, \_\_\_
\_ the witness to the following effect :—
275. Rev Mr. Williams] I would like to know if the
witness knows of any Maori boy attending the school who
was asked to do any manual labor ?—"What I have said
does not refer to the school as it is established at present.
but as it formerly was.
Mr. Williams (explanatory) : The school was opened
some years ago, and afterwards closed. The remarks of
the witness refer to a previous school which was closed
some years ago.
27G. Rev. Mr. Williams : continued.] Does the witness
know of any Maori boy from the time of my going to the
school being asked to do labor at the plough ?—I do know
of some children who were made to work, but in conse-
quence of that work they left.
277. (Question repeated ?)—There was no such work at
that time, nor was there any ploughing going on. That
was on account of its being timbered land. The land was
all timbered.
278. By whom was application made to the Te Aute
school for assistance, and by what parties ?—Renata was
one, and Karaitiana was another who asked Mr. Williams
for this money.
279. Did he hear the application made, and by whom ?
He states that Renata was present and also Karaitiana V
|
|
8 32 |
▲back to top |
TE WANANGA
RETA I TUKUA MAI.
KIA TE KAI TUHI o TE WANANGA.
E hoa tena koe. E hoa tenei te mea tino rawe rawa hei
wawatatanga ma te Ngakau, onga hoa korero nupepa, nga
painga o te tau me nga haringa nui ki te tau hoa o to tatou
Ariki, 1878. Kia pai koe ki te tuku atu i tenei reta nohinohi
hei wharangi tuwhera ki nga hoa tuhi mai ara:-
I te 3 o nga ra o te marama nei ka tuna tetahi reihi hoiho
ki Tupekerunga nei i huaina ko te Waikato Kuru Temepara
Karapu. 1878. I rupeke katoa ki reira nga iwi me nga hapu
o roto o Waikato nei me nga Pakeha tino Rangatira o tana
takiwa i nuku atu i te 200 nga tangata katoa i rupeke ki reira
i koni ake hoki i te 60 nga Pakeha i hui ki reira, i reira nga
Tiati: Meiha Te Wheoro raua ko C. Bell, Esq. (Hare Peere).
Nga Tuari A Manahi te Ratu Hawira Maki, Anaru Maki-
wara me Allen Marshall, George Skidmore, and Mr. Nickol-
son.
Karaka o te Weeti : Ngawharau.
Hanikepa Mr. Nickolson.
Kiria te Koohi : Allen Marshall.
Pou Whakaoho : George Skidmore.
Tirihua and Hekeretari : A. Manahi te Ratu.
I timatatia te oma i te 12 o nga haora o te Awatea te Reihi
Kia Te Karaka. Tena koe, e koa ana au ki to reta mo te
whakawa mo Tararua, ka pai kia tu ahau i te Kooti me oku
hoa tapiri, a Muaupoke, a Rangitaane, a Ngatiapa, kia
korero ahau ki te Kooti naku hoki i hoko a Tararua kei
te mohio ano koe ki taku reta tuku kia Te Makarini mo Tara-
rua, i te tau i hokona ai ko te utu i whakaritea ai ki taua
pukapuka e wha te kau mano pauna a heoi na nga Apiha
Pakeha, maori i tinihanga matou, kei te mohio ano koe ki
aua pononga utu a Te Kawanatanga, kei te rongo koe kei te
whakahe tonu au mo taua tangata, mo aua mahi katoa. E
hoa ma kia tupato rawa koutou te Kawanatanga hou inainei
ka rapu katoa matou nga iwi a taua tangata, he Maori ano
hoki ia ara tana tangata a Te Keepa, kei te rapu tonu matou
nga tangata rangatira o Ngatiraukawa, o Ngatiapa, o Ngati
teupokoiri, o Rangitane, o Whanganui hoki o te taha kia
Topia Turoa, ki nga mahi a taua tangata e whakaaro ana nga
iwi me nga hapu tangata he pononga ia no Te Kawanatanga
a e haere ana nga Hapu tangata kia ia korero ai, ki te hoko i
o ratou whenua ka tinihangatia e taua tangata ki te korero
maminga ko te maminga tenei, kaua e hoko i o koutou whenua
kei te iti te utu, kaore he maminga nana kia rite ai te \_
mona ia koutou ka haere nga iwi ki te kawe i o ratou whenua
ki te ture ka maminga ano taua tangata, kaua e waengia te
whenua kei raru raru nga tangata he tito e mea ana kia ahu
mai ai te tono a Te Kawanatanga kia ia mana e whakae e
pehea ranei he mea kia oti ai te Kahiti i runga i tona ritenga
ake a ka tu ki te Kooti, ka mea atu ki te Kooti koia hei kai
whakahaere, te otinga Kooti koia anake ki te Karati ehara
tenei i te mahi tika no te tangata tika he mahi tenei no te apo
no te whakahi tetahi. Whakarongo mai e nga rangatira ki
|
|
9 33 |
▲back to top |
TE WANANGA,
te kite koutou e nga tangata mohio hoki, ki te kite koutou i
etahi mea he ki runga ki o koutou whenua karati riihi ranei,
whakaaturia kia marama. E hoa e te Karaka tae atu ki te
Minita, me mutu to whakahau hoko ki nga Komihana i nga
whenua o nga iwi maori, kaore e pai ko te iwi nui tonu me ona
rangatira hei hoko ki te kaore te whenua e hoatu ki te Apiha
takiwa hore rawa ma mea tangata e pupuri tona whenua e
hoko ranei tona whenua, ma mea tangata e pupuri tona
Karaati ahakoa whenua nui whenua iti ranei kei te pena
ahau, Ahau a Hunia Teraraoterangi. E hoa e te Karaka me
Te Kawanatanga katoa, kaore ano ahau i kite reta a te Minita i
tae mai kia ahau ko to runga tena i a koutou me te Tumuaki.
Heoi ano naku
NA KAWANA HUNIA.
Parewanui, Tihema, 28, 1877.
Ki TE ETITA TE WANANGA.
E hoa. Me tuku atu ta matou kupa kia kite o matou hoa
Pakeha Maori i te ao.
Kua whakaturia ete iwi hui kia tu. He tangata karakia
mo to matou takiwa ko Tipene Te Apatu.
Tua rua kua whaka taua ote iwi nui tonu he kai whakawa
mo te matou takiwa ko Hori \_.
Tua toru kua whaka taua ete iwi nui tonu kia tu he tangata
tuhituhi ma nga whakawa, kanga i nga hara ote iwi katoa ko
Pine Pani.
Tua wha kua whaka taua ete iwi nui tonu kia tu lie Pirihi-
mana mo to matou takawa ko Homi Wehi.
Ko nga ture mo to matou takiwa.
1. Tua tahi kaua te tangata e haere iti Ratapu kito haere ia
i taua ra ka utu ia ite rima hereni kite haere tua rua taua
tangata ka utu ite pauna.
2. Ko nga mea hei puare ate Ratapu tangata mate, take
nui karua.
3. Kaua te tangata e haere Haurangi mai mau mai ranei
ite patara ka tono a ia kia utu ite rima hereni i o matou kaina
i Waipawa i Kaikanohi.
4. Kaua te Pakeha e haere haurangi mai kito matou ki
takiwa ka tonoa ia kia utu ite rima hereni heke atu ite rima
hereni kite ko re ia e utu ka tikina atu te pirihimana ate
Kuini Hopu ia ia.
5. Ture rima kote haa whakapae.
6. Ture ano kote hare tahae.
7. Ture white kote hara Purma.
S. Ture waru kote Punarua ate tangata ite wahine me
mutu.
9. Kote whaka rere ate tangata ite wahine marena me
mutu.
10. Ture tekau kote kohuru.
Ko enei take hara kautaina ki runga ite Ture heoi ano na
matou katoa.
NEPE TE APATU
HETA TIKI
TIPENE TE APATU
EREATARA TE RURU
HOKI TAWHAI.
Na te Komiti katoa o Waipawa.
Oketopa 9, 1877.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
Tena koe. E hoa utaina atu e koe enei korero ki runga kia
Te Wananga, hei kawe atu i nga mate o konei ki nga wahi o
te motu nei hei titiro iho hoki ma ratou, ara ma o taton hoa i
nga motu nei, tera ia ra kia whakamaramatia ahau, ko
Hinatangi he whenua tenei i hokona e etahi atu tangata ka
tekau ma tahi nga tau nuku atu ranei e pupuri ana i te ringa
o te Kawanatanga tawhito, ko te mahi a nga hapu o taua
whenua he aue tonu he tangi tonu kia whakahokia mai to
matou whenua, kihai matou i ahuareka atu ki te piata mai o
te koura, ote hiriwa i te ringa ringa o te Pakeha, kaore i
noho tonu ki te pupuri i te matua o te tangata i te whenua.
Na kia rongo mai koutou, e hoa ma i te ra i tu ai to tatou matua
a Ta Hori Kerei hei Kawanatanga kua whakarangona mai
ta matou aue e aue noi mo te matua o te tangata mo te whenua
kaore he taonga mo te tangata ko te manawanui anake, kati
i konei. Na to koutou hoa i tenei taha o Aotearoa.
NA PITIHIRA TE KUKU POUNAMU.
Pokitaone,
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa he kupu atu taku kia koe, kia utaina atu e koe aka
kupu o te hui ki Parihaka, i te tekau o nga ra o Hepetema,
tae noa ki te tekau ma iwa. Ka timata ko nga tangata. Ko
nga tangata tenei i te hui ki Parihaka, hui katoa nga taane me
nga wahine me nga tamariki 1859.
I te tekau ma whitu, ka tu te kai ma te hui ki te marae nui,
ka kitea te kai, a te taro kumara poaka mango paraoa huka
taewa. Kirikiri ara nga taro me nga kumara me nga taewa,
huia katoa, 98,800. Nga mango. 11.792 ; Nga paraoa e waru
tana 160 peeke ; Nga huka, e toru tana, 120 peeke ; Nga
poaka 1985. No te ra tua-tahi tenei kai ma te hui katoa, ko
te roa me te whanui. Te wharoa, kotahi tiini me te toru koata.
Te whanui 1 tiini. Te teitei kotahi tekau putu 10, kihai i
taea te tango e nga taumata o te hui taua kai na te hoiho
raua ko te poaka me te kau i kai te taewa me te taro me te
kumara, i mahue ki te turanga, e wha putu te teitei o taua
kai, i mahue ki te turanga. Ka rohe i konei o te rangi
tua-tahi. No te tekau ma iwa ka tu te korero me te kai
tua-rua ma te hui ano taua kai, he kai maoa, ko nga kai he
huahua he poaka he keke he rohi he taewa he kumara he taro
nui atu te kai i tu ki te marae i roto ara te mea i tata mai
ki roto o te pa ara o te turanga korero.
Nga huahua 250 nga ipu; Nga Ti 250 nga paata; Nga
poaka 320 ; Ngarohi e 8730 kete ; Nga taro e 11,200 kete
Nga kumara, e 12.170 kete ; Nga taewa e 11,190; Nga pani-
kena 23.859, Kihai i tohetohe i te panikena. He Pakeh-
ha ano etehi i tae mai ki te hui kanui te whakamihi o aua
Pakeha te nui o te kai a te hauhau i tu ki konei i taua ra
ki te paraoa ki te raihi ki te huka ki te ti haunga te poaka
me te taro me te taewa me te kumara.
Kotahi haora e tu ana te kai, ka tu nga tuari ki te tuha
i taua kai ki nga tangata o te hui, ko nga tuari 100. Ka mutu
te tuha, kakai te iwi ka hari o ratou ngakau ki tona kai. E
toru nga haora e kai ana e inu ana, me hari o ratou ngakau ki
taua kai.
No 20 o nga ra ka tu ano te kai he raihi 100 paata ma taua
hui ano, ka haere ano aua tuari ki te tuha i taua kai ki te iwi
katoa, a kai pai rawa ratou i taua kai.
No te rua tekau matahi, ka tu ano tetehi kai he rohi he
raihi he ti. Nga rohi 20 kete ; Nga ti 30 paata ; Nga raihi
36 paata. Ka tu ano ko aua tuari ano ki te tuha i taua kai
ki te whakaminenga o te tangata, a i kai, i hari ano ratou, a
pai ana te mutunga o ta ratou kai, ko te pai ra tenei he ata
tatu noa te kai
I te 22 o nga ra ka timata te pakaru o taua hui a tae noatia
te 25 ongara, heoti ano ka mutu i konei taua hui, na to hoa
aroha.
HIRA PIRIKA
Kei Parihaka Taranaki.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa, tena koe. Mau e uta atu enei kupu hei ako i nga
iwi e mahi mai nei i te manu hei Huahua. E hoa kauaka e
paua maiki tahaki o to taua waka o te Wananga, utaina atu
ki runga kia te Wananga maua e kawe atu ki nga tauranga
waka o ia iwi o ia iwi, mana e totoro iho te ringa e pai ana.
E hoa ma, e nga iwi e mahi mai nei i te huahua o te manu,
tenei taku ako, mo korua kia pai rawa to mahi kai maku, ara
ma te tangata mana e kai tau kai rangatira te huahua i mahi
ai koe hei kai ma te tangata. Kauaka hoki te hinu o te
manu e kinakia iho, ki te hinu o te poaka o te kau. Kauaka
hoki te wai matao e kinakia iho ki te hinu o te manu. Hei
whakakino i te hinu o te huahua. E hoa ma, e ngatiwhanga-
nui ma, e Ngatimaniapoto ma, kauaka e riri, ki tenei akora-
nga kanui te kino o ta korua mahi kai, he aha te pai kia wha»
kakino koe i tau kai rangatira i mahia e koe ki te ngahere-
here, hei whakanui i tau ingoa tau kai rangatira te huahua
whakakinongia iho e koe, ki te hinu poaka ki te hini kau, ki
te wai matao, tena pea e whakarite aua korua ki ta te
Pakeha ture e rongoa nei i ana kai ki te tote me etahi rongoa
atu ano a te Pakeha mo ana kai. E hoa ma e kore rawa e
rite, te wai mataoa te hinu poaka te hinu o te kau kia hoatu
hei rongoa mo te hinu huahua heoti ano taku i kite ai i mua
tae iho ano ki au ko te hinu o ia manu o ia manu hei rongoa
ano mo era manu e ora ai e pai ai tenei kai te huahua kauaka
hoki te wai matao te hinu poaka te hinu kau e hoatu hei
rongoa kai kino kai pirau kia hapainga ai te ingoa o tau kai
kanui te pai o te hinu a mea. Aeoi te Akoranga.
NA IHAKARA RANGIAHUA WAKATAKERENUI
|
|
10 34 |
▲back to top |
TE WANANGA.
KIA TE KAI TUHI o TE WANANGA.
E hoa tena koe i roto i te haringa nui mo te nei tau horu o
to tatou Ariki, 1878.
Na runga i te ngakau hari koia ka puta ake te ngakau koa
kia taka kapa ata kia koe te hoa aroha mo nga Ahuareka mo
te tau i turia ki Waikato nei. I raro i te maru o te Iwi Tito-
tara o Waikato. Inahoki i te 25th Tihema, 1877. I turia
tetahi Kirihimate haringa ki Waiariki Te Kohekohe Waikato.
I huaina ko Te Waikato Kooti "Waikato Lodge'" i te 11
onga hoara o te Awatea. Ka paku nga pa kahutia ake nga
haki i mua o te whare. Kirihimate te ingoa o tetahi o aua
haki ko " Waikato Kurutemapara " ko tetahi he Uniana Tiaki
me te hai tona te Ropu o te Kurutemapara i te take o te kara
mate hui katoa mai hoki nga hapu katoa. I rupeka kireira.
Ka tahi ka whakatika ake tetahi o aua Taitamariki ka panui
i te kupu nei na.
Haere mai e nga Iwi, me te Hapu o te Kurutemapara o
Waikato huia mai tatou i tenei ra i runga i te mana o te iwi
nui tonu o Waikato haere mai nohoia te haringa nui mo
tatou meake nei puta mai, he koanga ngakau tenei ka rupa-
kemai nei tatou i tenei ra ki te hua i te ingoa o te kara nei,
kaa Tana ina nei e tatou ko te " Kurutemapara o Waikato." I
Oatitia i te marama o Huna, l875, "ki Karakariki " me ona
tikanga katoa i whakapau akina kia tatou ia Noema, l875.
" ki Tekohehohe," ka waiho tenei hei Tamanakohanga nui
kia tatou me o tatou uri i muri ia tatou, he oranga ngakau
rawa tenei ki te hunga e tumanako aua ki te pai me te honore
kia maia kia uakaha tatou ki te mahi ma te Atua tatou e
Whakakaha.
He mea tuhi ki nga Ingoa o te hunga Kurutemapara Hori
Herewini, A. Manahi Rekatu. Wi Te Awhe, Ihaka Moehaki,
Anaru Makiwhara. me era atu 15.
I te mutunga o te panui ka tahi ka tomo katoa ki te whare
kainga he mea whakapaipai katoa a roto ki te pua Kaata me
to kakaho me era atu mea whakapaipai katoa paia ana tera.
1 te mutunga o te Tina. Ka whai kupu a Meiha Te Wheoro
ara he mihi ki nga Iwi i rupeka ki reira he whaka puaki
hoki i tona ngakau hari nui rawa, ko nga mahi hoki ia onga
ra e ora ana te iwi. I muri iho Ko Hori Kukutai (3) ko te
Ra kataha, ko te Puru, ko Hami Ngaropi, me era atu he pera
katoa nga whai korero, ka matu ka pakaru ki waho. I te 2.
15 onga haora o te maru ahiahi, ka turia te paoro (Kanikani).
I waenga karaihe " kirini " ka hui katoa nga hapu katoa ki
reira ki te matakitaki. I tino kitea ra ikonei te rawe o taua
mahi he Maori ano ki te Whakatangi i to Whira he tini hoki
nga Pakeha me nga Maori i reira. He mea tango mai nga
kotiro no te a ra i te Wairoa ko nga Tamahine a Hori Kingi
no Waikato ki te Wahapu ko nga Tamaahine a Kukutai no te
Waikato ki waenganui ko nga Tamaahine a Meiha Te "Wheoro.
Heoi ra i tino rawe ai i taua ra ko tenei hei aha hoki i Aweke
tia ai nga Atimana o taua paora a A. Manahi te Ratu me
Huia te Makuka, G. McGlyn me etahi atu no te ono onga
hoara i mutu ai ka huri katoa ki te Ti. muri iho ka whai ki
ano nga Kaumatua a ka mutu ka pakaru ano ki waho ka tahi
ka tukatoa nga hapu katoa ki te kanikani pahi noa te 2 onga
haora o te ata.
B hoa he tino hia hia tena no matou kia tukina atu e koe
tenei haringa nui hei matakitaki ma era atu hoa Kurutema-
para o tatou i era atu wahi o to tatou motu. No te mea
heoinei ano te haringa nui i puta i roto o Waikato "nei o raua
iho ra ano i te 1862 te tau ka mutu atu nga mahi penei ka
tahi nei ano ka whakahoutia.
Ko te nui o te whare i tuhia akera 16 putu te whanui 66
putu te roa he mea whakapai katoa nga tepara ki te karako.
Ko te tuhituhinga i mua o te whare he mea tuhi ki nga reo e
rua " Pakeha, Maori hoki," viz, : Merry Christmas and Happy
New Year. Remember Christ was born in Bethlehem of
Judea. Ko te reo Maori i raro pai ana tena.
Heoi. Na to hoa tauhou,
NA WARETINI WETINI,
O te Paina, Waikato, Mercer.
Tekohekohe, Waikato, Hanuere 4th, 1878.
(PANUITANGA.)
Ki TE ETITA o TE WANANGA,
Tena koe. E hoa utaina atu tenei panuitanga ki to Nupepa
hei whakaatu i o matou whakaaro. Koia enei a matou kupu.
He whakahonore kia te Kuini, he whaka-pai hoki kia Ta
Hori Kerei, ki tono Kawanatanga, me ona hoa katoa i roto o
te Paremata. Na i te mea, e mohio ana matou tera o whaka-
arohia o tenei Kawanatanga he tikanga, e mama ai te ioka
kua whaka-mana nei ki runga ki te iwi Maori : a tera hoki e
hanga he huarahi e puta mai ai he pai mo nga iwi e rua e
noho nei i Nui Tireni. Ka konei matou ka hiahia ki te
whakaatu ki te Ao, ka hapai, ka tautoko matou nga iwi o
Ngatikahungunu i te Kawanatanga o Ta Hori Kerei.
Ko tahi ta matou kupu kei muri ; he whaka-mahara atu ki
nga tangata o te Kawanatanga tawhito kua hinga atu nei, me
a ratou Apiha katoa, ahakoa e mahi tonu ana etahi o ana
Apiha ki tenei Kawanatanga, me mutu rawa ta ratou haere
mai ki o matou kainga me o matou takiwa, ki te korero kia
matou mo tetahi mea, ahakoa iti. ahakoa rahi ranei, notemea
kua mato matou i nga mahi a aua tangata, a ko totohe aua
tangata ki te haere mai ki o matou kainga me o matou
takiwa, tera ratou e panaia kinotia e matou, ua kia mohio
kua puta ta matou kupu, a e koro e rereke atu ta matou mahi.
Kua atu ta matou whiriwhiri i enei mea katoa, heoi ano nga
tangata e pai ana matou kia haere mai kia matou, ko nga
tangata o tenei Kawanatanga me a ratou Apiha hou, kaore i
uru ki nga ma o te Kawanatanga tawhito.
Ko nga kupu katoa i mua ake nei he mea i oti i a matou i
te Hui ki te Waiohiki, te whiriwhiri, i te po o tu 15 o nga ra
o tenei marama, 1S77.
Heoi na matou katoa na nga iwi e Ngatikahungunu o mau
ake nei nga ingoa, engari kotahi te kupu, kei te toe. ma nga
iwi o te motu nei e pai e kino ranei, koia tenei, me whai mai
ta koutou mahi i te matou, kia kotahi ai a ratou mahi me a
tatou whakaaro, ma reira hoki tatou e ora ai i nga tinihanga i
nga whakawai e karapoti nei ia ratou.
NA TAREHA TE MOANANUI, NA HARAWIRA TATERE,
" RENATA KAWEPO, " HAPUKU.
" HENARE TOMOANA, " URUPENE PUHARA,
" HENARE MATUA. " HORI NIANIA.
" PAORA KAIWHATA, " MANAENA TINIKIRUNGA,
NA MEIHANA TAKIHI.
Ara, na nga rangatira katoa o Ngatikahungunu me o ratou
iwi katoa.
Waiohiki, 15 Tihema, 1S77.
|
|
11 35 |
▲back to top |
TE WANANGA.
tribes of these islands approve the following or not. Let your
work be in accordance with ours, so that we may act as one
and have but one thought, so that we may escape from the
deceit and duplicity which now envelops us all.
TAREHA TE MOANANUI, HAPUKU,
RENATA KAWEPO, URUPENE PUHARA,
HENARE TOMOANA, HORI NIANIA,
HENARE MATUA, MANAENA TINIKIRUNGA,
PAORA KAIWHATA, MEIHANA TAKIHI.
HARAWIRA TATERE,
That is from all the chiefs of the tribes of Ngatikahungunu
and all their sub-tribes.
Waiohiki, December 15, 1877. ' 48
PANUI.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E Hoa tukua atu ta matau panui ki nga Pakeha mahi ika
o Ahuriri, kia haere mai ki te kawe ika mai ki nga kainga
maori, tae mai ki to matau kainga, ki te Pereti Pa Korongata
ia wiki ia wiki. Me tuku ki te reo Pakeha.
Ihaka Pera
Nikera Peehi
Hapi Takerei
Werahiko Eriapa
Harawira Parahi
Nepia Mekemeke
Matiu Ngu
Ramiha Ratana
Kepa
Na matou katoa. Tihema 20, 1877
ADVERTISEMENT.
To THE EDITOR OF THE WANANGA.
Friend, give a place in TE WANANGA for our notice, which
is to the Europeans of Napier, who take fish to sell at the
Maori settlements. We wish those Europeans to bring fish to
our settlement at the Bridge Pa at Korongata, each and every
week of the year. From
Ihaka, Kepa,
Nikera, Pera,
Hapi. Peehi,
Werahiko, Takerei,
Harawira, Eriapa,
Nepia, Parahi,
Matini, Mekemeke,
Ramiha, Ngau
Ratana.
Tihema 20, 1877.
HE HOIHO E HOKONA ANA.
He hoko Akihana a te Hatarei, 26 Hanuere, 187S.
HE HOIHO TINO MOMO REIHI
Ko "TE PEREKI,"
E 6 ona tau, he Hoiho uha. REKIWATA tona whaea, a ko KA-
TANA te papa o TE PEREKI. A he Hoiho tino ora aia. He
tini ana Heihi i puta ai. E tika ana aia kia tu ki te reihi
Meitini pereti i Haku Pei me te Reihi Porowini Ponotahi ano
hoki. WIREMU MAKARINI.
Whare Hoko Hoiho, Nepia.
PAERANI ME ANA HOA,
KAI HOKO I NGA MEA KINO KATOA.
KEI a ratou nga taonga mea rino, maha rawa, pai rawa, i
te taone o Nepia nei. Ko a ratou utu he ngawari rawa
atu i nga toa katoa, ara :— .
He Parau he rakaraka, me nga mea katoa mo te mahi ahu
whenua. He pu, he paura, he hota, he tingara. He pura-
pura kaari, purapura maara. He hapara, he kaheru, he tiini
parau, he tiini kuri, he pereti, he pune, he kapu, me nga ma
katoa mo roto o te whare. .
Haere mai! Haere mai ! Kanui te ngawari o nga utu,
PANUITANGA.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa mau e tuku atu tenei reta ki runga ki ta tatou Waka
ki a TE WANANGA. Kia kite nga hoa Pakeha Maori hoki me
mutu te haere pokanoa a te Pakeha a te Maori ma roto i a
aku Patiki i Kaikanohi kei pakaru mai hoki i nga Keeti mai i
te Rakehou kite kitea e haere ana ka whakawakia ki te rite-
na o te Ture.
NEPE TE APATU.
Kaikanohi. Tihema 17, 1877.
ADVERTISEMENT!
To THE EDITOR OF THE WANANGA.
Please insert this in the WANANGA, for the information of
Europeans and Maoris. I hereby caution all persons not to
trespass in my paddocks at Kaikanohi ; also, not to open the
gates of the road which leads from Rakehou. All persons
found trespassing will be prosecuted according to law.
NEPE TE APATU.
Kaikanohi, 17th December 1877. 51
PANUITANGA.
KI te mea ka kore nga Pakeha Nowitini e noho nei i Nohi-
wuru e utu ia ratou Kau, Hoiho ranei e haere ana i runga
i taku whenua i te Ohu Kawhiua ki te Pauna i Waipukurau ki
te rere ratou ki te kati i te rori ki tamanatia ki te ritenga o
te ture.
NEPE TE APATU.
Kaikanohi Tihema 17 1877.
NOTICE
IF the Norwegians who live at Norsewood do not pay me for
their cattle and horses which run on my land at Te Ohu, I
will take such cattle and horses to the Public Pound at Wai-
pukurau, and if the owners attempt to rescue such cattle
whilst in my charge, and being conveyed to the Pound, I will
take proceedings according to Law.
NEPE TE APATU
Kaikanohi, December 19, 1877. 52
HOHEPA PAAKA HE ONA HOA.
HE PARAKIMETE MATOU, HE KAI HU HOIHO,
Otira he kai hanga i nga mea rino katoa.
Kei Hehitingi Tiriti to matou whare.
He Pai rawa ta matou hu i te Hoiho.
Ka taea e matou te hanga, me te whakaora i nga mea rino
katoa,
Kia mohio ki to matou whare.
3C NA H. PAAKA me ona Hoa.
PANUITANGA.
He Hoiho e Hokona ana.
ME uta atu enei kupu ruarua nei ki to tatou WANANGA hei
titiro ma nga hoa Maori Pakeha hoki. E hoa ma he
whakatu tenei kia koutou 150 NGA HOIHO kei konei ka
hokona a te 20 o nga ra o Pepuere me haere mai koutou ki
te hoko hoiho Papai aua hoiho be uri no te tetahi hoiho rongo
nui ko Tauaraka te ingoa. Heoi.
NA WI MATUA.
Whangaehu, Tihema 2, 1877. 45
NOTICE.
Horses For Sale.
ON the 20th of February, l878, will be sold at Whangaehu,
one hundred and fifty HORSES, all of which are the
produce of the noted horse Tauaraka.
Apply to Wi Matua, at Whangaehu for further particulars,
WI MATUA,
|
|
12 36 |
▲back to top |
TE WANANGA.
£100 UTU,
KA utua ki te tangata te moni kotahi rau pauna maua e
whaaki ki nga Pirihimana te tangata nga tangata ranei
nana, na ratou ranei, i whakatakoto nga rakau ki runga ki te
ara o te Rerewei i te takiwa i Hehitinga i te Pakipaki, i te 10
e nga ra o Tihema, i nga Haori i te takiwa o te 5 me te hawhi
i te ahiahi, a te 7 me te hawhi i te ata.
W. J. MIRA,
Tino Kai Tiaki Rerewei.
Rerewei ki Nepia,
Nepia, Tihema 10, 1877.
£100 REWARD.
ONE HUNDRED POUNDS REWARD will be paid to
anyone giving to the police any information that will
lead to the conviction of the person or persons who mali-
ciously placed an obstruction, consisting of a quantity of
Railway Sleepers, on the Railway line between the Hastings
and Pakipaki Stations, within the hours of 5.30 p.m. and
7.30 a.m. of the 9th and 10th December. By order.
W. J. MILLER,
General Manager Napier Section New Zealand Railways.
Napier, December 10,1877. 47
Ka tu i tenei tau ki Karaiwa Te Tariana tino momo
pai.
KO " LITTLE JOHN " TE INGOA.
KO NGA UTU — E wha pauna e wha
hereni mo te uha kotahi. E rua hereni me
te hikipene ma te kai-tiaki i te hoiho. Mehemea
e rua, maha atu ranei nga hoiho a te tangata ka
iti iho te utu i te wha pauna me te wha hereni.
He patiki ano hei haerenga mo nga uha, ka tino pai te
tiaki, engari ki te mate aitua te hoiho kaore he ritenga
Ka tukua he whakaatu ki te tangata nana te hoiho i te
ra e mohiotia ai kua hapu te hoiho.
Me haere atu nga tangata kia.
RAPATA WIRIKINI (ROBERT WILKIN),
Kei Karaiwa Te kai mahi a HENARE RATA.
MANAIA, HE TIMA,
E RERE tonu ana tenei Tima, atu ano i Nepia ki te
Wairoa, kia paki te rangi te rere ai. He tima tenei
e eke ai te Maori, kei te kapene i te Tima, kei Te Taranapira i
Te Peti te korero. Te utu i te kapene mo te tangata eke £1
i te tireti, £0 15 0 i Nepia ki te Wairoa, i te Wairoa ki
Nepia, ko taua utu ano. Mo te tana utanga £1 10, ki te
ritenga o te ruuri, a £1 mo te tana wahie, me nga mea pera.
Ki te mea ka kiia e te tangata nga kupu mo ana mea ka
mahia he tikanga e ratou ko te kapene, mo era.
PANUITANGA.
HE mea atu tenei na TE WARA MA, ki nga iwi Maori, e
mahi wawahi ana ratou i te pounamu mo te Maori, hei
mere, hei Kurukuru, me nga mea katoa e mahia ai te pouna-
mu, hei mea ma te Maori.
A ko te utu, he hikipene mo te inihi kotahi.
TE WARA MA Watimeka.
Hehitinga Tiriti, Nepia,
TE REREWEI O NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU
HE mea atu tenei, he whakatupoto ki te iwi Maori,
Kia Kaua ratou e purei Kaari, a mahi purei
ranei i etahi atu mahi purei ana eke ratou i te Rere-
wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
Na te MIRA,
Nepia. Tumuaki tiaki Rerewei.
Nei taua ture 31. Ki te mea ka kitea tetahi
tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
kaari, ara ki te " hipi" me era atu tu takaro, ki te
mea ka whakararuraru, ka aha ranei mo te moni, ki te
mea ranei e whakararuraru ana ia i tetahi tangata
haere o runga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki H ia
kia utu ia i te moni kaua e nukuake i te rima pauna
ka pana hoki ia i taua kareti, taua teihana ranei."
TE TARI O TE WANANGA.
KEI HEHITINGA TIRITI I NEPIA,
i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima.
Ko te Kai hoko mo te Nupepa
TE WANANGA
Ko KARATI ma,
KAI HOKO PUKAPUKA,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
THE WANANGA OFFICE
HASTINGS-STREET, NAPIER,
where the Hawke's Bay Times was formerly
published.
Agents for Napier—
COLLEDGE & CO.
STATIONERS,
Hastings-street, Napier.
PANUITANGA.
UTU.
E taia ana Te WANANGA Nupepa i nga wiki
katoa. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna. Otiia, ki te
tukua ma te Meera, kotahi pauna e rua hereni me te hiki
pene mo te tau. Mo te WANANGA kotahi, ana tikina
atu i nga Toa takotoranga o taua Nupepa, hehikipene mo
te Nupepa kotahi.
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a he mea panu
e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa, te whare ta
o Te Wananga, i Nepia.
HATAREI, 19 HANUERE, 1878.
NAPIER, Hawke's Bay. New Zealand.—Printed by HENARE HIRA, and
published by HENARE TOMOANA the proprietor of this news-
paper, at the office of Te Wananga, Napier.
SATURDAY, JANUARY 19, 1878.