|
loading...|
|
Te Wananga 1874-1878: Volume 4, Number 44. 03 November 1877 |
pp
Commentary|
|
1 433 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA—44. NEPIA, HATAREI, NOEMA 3,1877, PUKAPUKA 4.
MAKI TONORE
KAI-WHAKA-MAORI RAUA KO PARAHI,
KEI TE AVENUE WHANGANUI.
PAERANI ME ANA HOA,
KAI HOKO I NGA MEA RINO KATOA.
|
|
2 434 |
▲back to top |
TE WANANGA.
marire i aua pukapuka, no te kitenga atu hoki he
pitihana mo Te Aute, porowhiua ana ki rahaki takoto
ai, he he rawa tenei tu mahi. Engaringari ano te
Komiti o te Whare i Raro kei te uiui i aua Pitihana, na
ki ta matou e mohio ana tena e mana ana mea i te
Komiti o taua Whare. Kia puta rano te whakatau a
te Komiti, ka haria ma te Paremata e whakamana, mo
te taenga ki reira te rongo ai, te kite at tatou i nga
kupa mo tana mea e puta i a Te Omana, i a Tatana
me Kapene Rata; tena ranei e tautoko i te tono a
aua pitihana, kaore ranei. Kia mohio mai o matou
hoa Maori ko enei tangata tokotoru, ko etahi ratou o te
hunga apo whenua e noho nei i Haaku Pei, na he hoa
no ratou a Mita Hamiora Wiremu, na reira e kore
pea e tahuri ki ne hapai i aua Pitihana kei mate hoki
to ratou hoa.
Te Wananga
Published every Saturday.
SATURDAY, NOVEMBER 3,1877
TE AUTE ESTATE.
THE Legislative Council have, after a somewhat
stormy debate, adopted the report of the Committee
on the petition of Te Hapuku and 203 Natives, com-
plaining of the past management of this valuable
endowment, and asking, among other things, that the
property might not be again leased privately to the
Rev. S. Williams at a low rental, but might be put up
to public competition.
We intend to print the report and evidence in full,
and as it has been attempted to be established
not only by the report of the Committee, but by the
speeches of the Hon. Dr. Pollen and several other
honorable gentlemen, that the petition is not a
genuine one, but a malignant attempt on the part of
what is called the " Repudiation party." to blacken
the character of that very disinterested gentleman,
the Rev. Samuel Williams.
We undertake, by incontestible proofs, to show
now exceedingly unfair and one-sided is the report
adopted by the Legislative Council.
In our next number. we shall publish a series of
articles on this subject, which has become one of in-
tense interest to both races in Hawke's Bay.
The Committee of the Legislative Council has
quite ignored the three petitions from, the European
settlers, which, at all events might have received a
passing notice. The missionary influence, led on by
the Bishop of Wellington, seems to have been all-
powerful in the Council; but the subject of these
petitions is still before the Public Petitions Commit-
tee of the Lower House, and we are not without hope
that a very different decision will be there arrived at.
In any case, there is sure to be some discussion in the
House, and we shall be curious to see what the three
representatives for Hawke's Bay, Messrs. Ormond,
Sutton, and Capt. Russell, will have to say on the
subject. We would just point out to our readers that
these three gentlemen are all leading members of the
" Land Ring," or " Spoliation party,'' and not very
likely to do or say anything hostile to their con-
Rev Samuel Williams.
KO NGA KORERO
MO TE WHAWHAI A RUHIA
RAUA KO TAKEI.
KOTAHI TE PIRINIHA O RUHIA KUA MATE.
KEI TE TOA HAERE TE RUIHANA.
Ranaua, te 21 Oketopa.
No tenei rangi i whawhaitia ai ano a Piriwena e te
Ruihana, te kokiritanga mai a te Taake whati ana te
Kuihana maha atu i mate.
Te 26 Oketopa.
Kotahi te Piriniha o Ruhia kua mate i te Taake.
I tetahi whawhaitanga ki Katikoi e 800 o te Kui-
hana i hinga.
KUA MAU TE TAAKE KI KAA.
Kua karapotia a Kaa e te Ruihana. Kotahi te
Paraaki hoia o taua taone kua riro i te Ruihana. Kua
wera etahi wahi o taua taone i te ahi.
Kei Poretini te Kingi o Ruhia e takoto ana, kanui
tona mate, kua mataku ona takuta tena pea e kore e
ora i a ratou. Ka te matenga o tetahi o ana whanau-
nga i kino rawa ai te ngau o toua mate.
Kaa oti le mahi nga waara me nga maioro mo
Konotanatinopera e te Taake.
Kua horo i a Tianara Kouka tetahi pa o te Taake, ko
a taua pa e tata ana ki Piriwena ; riro herehere ana
ia Kouka kotahi te Tianara me ana apiha katoa, e
toru mano hoia, me nga turupa rere hoiho, e wha nga
purepo me etahi atu mea mo te whawhai. Engari he
maha ano o te Ruihana i hinga i te Taake i taua wha-
whaitanga.
Kei te noho noaiho tera i Hikipa. He maha nga
hoia hou a te Kuihana kua tae ki reira.
Kua tahuri katoa te iwi o Ahiruuma ki te whawhai
i te Ruihana.
Nga Korero o te Paremata,
HE MEA PATU MAI E TE WAEA.
No to Paraire, te 26 o nga ra Oketopa, i te 3O miniti
paahi i te whitu o nga haora o te po, ka tu ano Te Pare-
mata ki te whawhai i te motini a Te Atikihana, i whaka-
takotoria nei e ia i te Wenerei, te 24 o nga ra, hai hua i
nga nohoanga Kawanatanga o Hori Kerei ratou ko ona
hoa, kia hinga ai ki raro kia hoki atu ai ano ko Te Atiki-
hana ma hai Kawanatanga.
Kei runga ko TE ATIKIHANA : ka mea, kua tu ake au ki
te panui i taku motini, i whakatakotoria ra e au ki runga
ki to Teepu o te Runanga nei i te Wenerei. Koia tenei.
" Ki te whakaaro a tenei Paremata me mutu a Hori Kerei
ma hai Kawanatanga mo enei Motu, no te mea kua kore
te Runanga nei e whakamanawa atu ki a ratou whaka-
haere mo Te Iwi nui tonu." Kua tu ake au ki te whaka-
hau i te Whare nei kia tahuri mai hai tuara moku, kia
hinga ai tenei Kawanatanga. He maha nga take i puta
i a Te Atikihana, i ki ai ia he mea tika kia tautokona ia e
te Paremata, he roa rawa, e kore e uru ki konei ; Ko
tetahi ka aniani noaiho to mahunga o te tangata Id te ko-
rero i nua korero ana. Ka ki puru tonu nga wharangi e
rua o TE WAKANGA, mehemea ka taia katoa ana korero ki
konei.
|
|
3 435 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Kei runga ko TE RENOTI,—He hoa tenei no Hori Kerei ,
ma.— Ka mea taua tangata, he kupu torutoru nei tana ki te
Paremata, ara, he whakatakoto i tana motini hai whaka-
tikatika i ta Te Atikihana ; Koia tenei taua motini. " Ki
te whakaaro a tenei Runanga, i te mea katahi tonu nei a
Hori Kerei ma ka tu hai Kawanatanga, i te mea hoki
kaore ano ratou i whai taima i te nui o nga raruraru ki te
whakapuaki i a ratou tikanga whakahaere mo nga moni a
Te Iwi, na reira kaore e tika kia mana te motini a Te
Atikihana i naianei i te Paremata, engari me waiho marika
kia rongo rano te Whare nei i nga tikanga mo nga moni a
Te Iwi, katahi ka tika te kokiri atu i te motini, pena me
ta Te Atikihana." Heoi ano ka noho a te Renoti ki raro.
Ka tu ake a TE MANETA ; ka mea, ka pooti ia kia wha-
kakorea atu te motini a Te Renoti ana tae ki tona pooti-
tanga, notemea ki tana whakaaro mehemea ka hinga a
Hori Kerei ma, tena e tu ake tetahi Kawanatanga pai
rawa atu, notemea hoki ka whakarerea etahi o nga Minita
tawhito, ka whakaurua he tangata hou hei riiwhi. Taihoa
kia tae ki te pootitanga ka kitea ka pooti ia ki te taha ki a
Te Atikihana.
Kei runga ko HORI KEREI ; ka mea, kua tu ake au ki
te whakahoki i nga korero a Te Atikihana. E te Tumu-
aki, i an e whakarongo atu aua ki nga Korero a taua ta-
ngata, ka mahara au, e rite ana au ki te reme rarata e
haere pai noaiho ana i aku haere, ka tae ki tetahi awa ka
tupou iho ki te inu, i au e inu ana ka tae mai tetahi wu-
ruhi ki taua awa, te kitenga i au, ka tahuri taua kuri ki te
kimi mate moku, ki te ki naku i whakaparuparu te wai
kia kore ai ia e inu, engari kaore au i mataku ki taua wu-
ruhi na reira ora aua au. Ki te hinga matou ko aku hoa
ka tono matou, kia whakakorea tenei Paremata, kia tu
ano he pooti mo tetahi Paremata hou, na e mohio ana
matou, ki te whakaaetia ta matou tono, ka tino tahuri te
iwi nui tonu puta noa i nga Motu nei ki te tautoko i a
matou. Kua rongo au i etahi o nga Mema o te Paremata
nei o ki ana, kanui to matou porori ko aku hoa ki te wha-
kaatuatu ki te Runanga nei i te ahua o te taeoto o nga
moni a Te Iwi, me to matou whakaroaroa ki te whaka-
puaki i a matou whakaaro mo te whakahaerenga o aua moni,
kaore e whai tikanga aua tenei a o matou hoa
riri, he maha hoki nga take i kore ai e taea e matou tena
mea i naianei tonu ; he nui rawa no nga raruraru tetahi,
ko tetahi he poto no to matou noho i runga i enei tuuru
Kawanatanga, kaore ano hoki matou i toru wiki e Kawa-
natanga ana, ua reira kaore ano matou i whai taima ki te
tirotiro i nga tini Pukapuka Kaute a Te Iwi e pu mai nei i
roto i nga Tari a te Kawanatanga, engari mehemea i waiho
marire matou kia whakahaere i a matou mahi, ara, kaore
i whakatakotoria mai tenei motini a Te Atikiahua, kua
oti noatu i a matou ana mea i tenei wiki, kua kite noatu
te Paremata ; na reira kaore e tika kia kiia he take tika
tena kia kokiritia mai ai e Te Atikihana ma ta ratou
motini hai turaki i a matou. Kua rongo au ki etahi o
nga Mema o te Runanga nei e ki ana e kore e taea e Te
Ranaka te whakahaere nga moni a te Iwi, he horihori
ena korero, he tangata mohio rawa a Te Kanaka ki tenei
mahi ki te mahi whika, ko tana mahi tenei i tona pakunga
ake ano a taea rawatia tenei ra, kaore a To Atikihana e
rite ki a ia te mohio. Ka whakahua a Hori Kerei i konei
i te tini o nga mea i hapa i te Kawanatanga tawhito, i
kino rawa ai ia ratou te whakahaere nga moni a To Iwi.
Na, kia mohio mai te Paremata nei i runga i tenei tu
whakahaere a te Kawanatanga tawhito, he maha nga
moni kua namaa e ratou ki te tangata, kaore nei ano i ea,
a akuanei te tononga a Te Koroni a muri ake nei kia ho-
mai he moni mana e nga tangata o rawahi, e kore e wha-
kaaetia, notemea ka mataku kei kore e whakahokia a
ratou moni i te nui me te maha o nga moni i namaae te
Kawanatanga tawhito. Ki te tu tonu matou ko aku hoa
hai Kawanatanga, kei a matou te huarahi e ora ai te iwi
1 tenei mate nui. Kei te pirangi te nuinga o te Iwi Maori
ko matou hei Minita mo ratou, e ki ana hoki ratou, kua
hoha ratou ki nga whakahaere ate Kawanatanga tawhito ;
e tino mohio ana au, kaore he tangata ke atu o roto o te
Paremata nei e pirangitia ana e te iwi Maori hei Minita mo
ratou i runga atu i a maua ko taku hoa ko Te H iana, ki
te waiho ko maua hei hoa whakahaere mo o tatou hoa
Rangatira Maori i nga mahi o te taha Maori, tena e kitea
ka tino pai rawa atu te ahua o nga Maori e noho nei i
runga i enei Mota e rua. Otira kia mohio mai te Parema-
ta e kore matou e hinga rawa atu, akuanei ko te iwi nui
tonu, puta noa i nga Motu nei, hai hapai i a matou, kua
kite hoki ratou i te tika o a matou whakahaere; He maha
atu nga korero a Hori Kerei. Ka noho ki raro, ka ara te
Runanga.
No te Mane te 29 o nga ra o Oketopa, i te 30 meniti te
paahitanga o te 2, ka tu ano te Paremata.
Na TE HIRIMIKI i timata nga korero. I ki ia, kua mutu
nga Porowini, kua pumau te hononga o te Koroni kia
kotahi, koia nei tonu tana e tautoko ai i nga wa katoa.
Ki tana whakaaro he pai rawa te Kawanatanga a Hori
Kerei i te mea kua hinga nei. Heoi ano ta te Kawanata-
nga tawhito i mahi ai, he mate mo te Koroni. Kua maha
rawa nga nama a te iwi i runga i te whakahaere a taua
Kawanatanga tawhito. Ka Pooti ia kia tu tonu a Hori
Kerei ma.
Kei runga ko TE KATIHI : Ka mea, kaore ia e whaka-
pono ana ki nga mahi a Hori Kerei ma. Ki tana mohio
kua kore rawa e hinga te Kawanatanga tawhito i te
motini a Te Ranaka, mehemea i mohiotia ka tu ko Hori
Kerei hei Tumuaki mo te Kawanatanga hou. Ko te tako
tera i pooti ai ia ki te taha ki a Te Ranaka, na, no te
hinganga o Te Rata Porena ma, ka tinihangatia ia, me
etahi atu o ona hoa e te taha kia Hori Kerei. Ka timata i
konei a Te Katihi ki te tawai i te Kawanatanga a Hori
Kerei, me te ki atu ki te Paremata, ka koa rawa ia kia
hinga a Hori Kerei ma.
Kei runga ko TE PARAONE : Ka ki, ki tana whakaaro, te
take i whakarerea ai e Te Katihi ona hoa, takatapui, he
whakatakariri nona ki tona korenga kaore i whaka-
minitatia e Hori Kerei ma. Kanui tona whakahawea ki
nga mahi a Te Atikihana me ona hoa : be aha ra ratou i
kore ai e mate i te whakama ki a ratou mahi whakapatipati
i nga Mema o te Paremata, i pooti ra ki te taha kia Hori
Kerei, kia tahuri ki te tautoko i to ratou taha. Ki tana
mohio ki te waiho ko Hori Kerei ma hai Kawanatanga, ka
marama rawa nga whakahaere o te Motu. Ko tetahi mea
hei patu i te Kawanatanga tawhito kia mate rawa, ko te
Kino o ta ratou whakahaere i nga Reriwe, me nga mahi
nunui o te Koroni.
Ko TE TATANA : Ka tautoko ia i a Te Atikihana kia tu
ano hei Tumuaki mo nga Minita. Kaore ia e pirangi ana
ko Hori Keri tua hei Kawanatanga.
Kei runga ko TE TAMIHANA : Ki tana whakaaro he mea
tika kia whakamatauria te Kawanatanga a Hori Kerei,
kia kitea rawa tona he, katahi ka tika te turaki ; tena ko
tenei motini a To Atikihana he he rawa ki tana mahara,
ki taua e mohio ana, mehemea ka hinga a Hori Kerei
inaianei, tena ano e ara ano, a tona aranga ako ano ka
kitea kua tino kaha rawa atu ia.
No te mea kua tae ki te haora e to tina, ara ana te
Runanga. .
Kei runga ko TE POKIHA : Ki tana mahara he tika rawa
te motini a Te Atikihana. Kua mohiotia atu e ia te ahua
o te Kawanatanga a Hori Kerei, e kore te iwi e ora,
mehemea ka waiho ko Hori Kerei ma hei Minita.
Pooti ia kia hinga a Hori Kerei ma.
Kei runga ko TE PARANEHA : Ka hapai au i te taha ki
Hori Kerei, te take he tangata mohio rawa, marama rawa
a Hori Kerei ki te whakahaere tikanga mo nga Motu nei.
Kaore a Hori Kerei ma e hinga i te tangata pena me Te
Pokiha. Ko tetahi mea hei whakakaha rawa i te taha ki
a Hori Kerei, he whakapono no te iwi ki nga mahi a taua
tangata. Akuanei ka kitea ki te hinga a Hon Kerei ratou
ko ona hoa, ka tono ratou ki te Kawana kia whakakorea
tenei Paremata kia pootitia he Paremata hou. Ki te tuano
i ko te Kawanatanga tawhito hai whakahaere i nga mata
|
|
4 436 |
▲back to top |
TE WANANGA.
o te Koroni, e kore e roa kua hinga ano, e kore rawa toku
taha e tahuri atu ki te tautoko i tena Kawanatanga
tawhito.
Kei runga ko TE TATATA : Mehemea i tuturu te ki a
Hori Kerei, ka waiho tonu e ia nga Motu nei kia noho i
raro i te Kawanatanga kotahi, ka pooti au kia tu tonu
ratou, engari, ki taku whakaaro ko te pirangi nui a Hori
Kerei, he wehe i nga Motu nei kia rua Kawanatanga, kia
kotahi mo tetahi Motu, kia kotahi mo tetahi Motu. Ka
Pooti au kia hinga a Hori Kerei ratou ko taua Kawana-
tanga hou e noho mai nei i taku aroaro. i
Kei runga ko HOANI NAHE : He hapai tana i te taha !
Kawanatanga.
Kei runga ko TE WEIKIPIRA : Ka Pooti au kia tu tonu
a Hori Kerei ma. Ki taku whakaaro hoki he pai rawa
ratou i te Kawanatanga tawhito kua hinga nei.
Kei runga ko TE Ro : He hapai ta tenei Mema i te
taha kia Te Atikihana.
Kei runga ko TE MAKE ANARU : Ka mea, me ara te
Runanga, no te mea kua po rawa. No te tekau ma rua o
nga haora o te po ka mutu te korero. ;
No te 30 meniti te paahitanga o te 2 o nga haora o te
30 o nga ra o Oketopa, ka tu ano te Paremata.
Kei runga ko KARAITIANA TAKAMOANA : He whakahe
tana i te motini a Te Atikihana. Ki tana whakaaro,
mehemea i waiho tonu ma te Kawanatanga tawhito e
whakahaere nga mahi mo nga Motu nei, kua tupu he
raruraru kino rawa atu i roto i nga Maori : a, akuanei ki
te hinga. a Hori Kerei ma, ki te homai he Kawanatanga
hou, tena ano e puta he raruraru, ko Hori Kerei raua ko
Te Hiana anake hoki nga tangata e whakapaingia ana e
te iwi Maori hei Minita mo ratou.
Kei runga ko KAPENE RATA: He tautoko tana i te
motini a Te Atikihana.
Kei runga ko TE WURU : Kanui tona whakama ki te
hohoro o Te Atikihana ma ki te whakatakoto motini hei
turaki i a Hori Kerei ; he pai rawa, mehemea i waiho
ratou kia mahi, a mo te kitenga o te kino o a ratou
whakahaere mo nga Motu nei, katahi ka tika kia turakina
atu ratou, ki te hinga a Hori Kerei ma i tenei motini, e
kore e roa kua tu ano.
Kei runga ko TE HOHIKIHANA : Kotahi haora tenei
tangata e korero ana. He tautoko tana i te Kawanatanga
a Hori Kerei.
No te mea kua tae ki te haora o te tina, ara ana te
Paremata. No te 30 meniti te paahi o te 2 o nga haora o
tana ra ka tu ana te Runanga.
Kei runga ko HORI KEREI TAIAROA : Ki tana whakaaro,
kanui te kino o te whakahaere a te Kawanatanga tawhito
i nga mahi a te iwi Maori. Ka Pooti ia kia tu tonu a
Hori Kerei ma.
Kei runga ko HORI KARAKA TAWITI : Ka mea ki te
kino haere tonu te mahi a te Kawanatanga ki te taha
Maori, tena pea e puta he whawhai. Kua maha nga aea
a tona iwi kua tae ki a ia, he ki atu: ki a ia, me Pooti ia ki
te taha kia Hori Kerei, engari, e kore e mana i a ia te
kupu a tona iwi, no te mea ka Pooti ia akuanei kia hinga
a Hori Kerei ma. Ki te riri tona iwi ki a ia mo tana
mahi, heoi ano ka mutu tona Mematanga, ka ki atu ia ki
tona iwi kia kimihia he tangata ke atu hei riivvhi mona.
Kei runga ko TE PARAIHE : Kanui te he o nga mahi a
Te Atikihana ki tana whakaaro. Ka Pooti ia ki te taha
Kawanatanga, ara, ka hapai i a Hori Kerei ma.
Kei runga ko TE POINE : He tautoko taua i te taha kia
Te Atikihana ma.
Kei runga ko TE RIIHI : He hapai tana i ona hoa i a
Hori Kerei raua ko Te Hiana. No te mutunga o ta Te
Riihi, ara aua te Whare Runanga.
Ko te Wenerei te 31 o Oketopa i te 30 minita paahi i te
2 o nga haora ka tu ano te Paremata.
Kei runga ko TE KANAKA ; Ka mea, i mua o to takoto -
tanga o te motini i hinga ai te Kawanatanga tawhito, i ki
atu ia ki ona hoa ki te hinga tana Kawanatanga i a ratou
kaua ia e whakaturia e ratou hei Minita, na te tohe tonu
ona hoa i whakaae ai ia. Kua ma wiki ratou ko ona hoa e
Kawanatanga ana, he poto no tera taima i kore ai e oti i
a in nga kaute o te Koroni te whakatokoto ki te aroaro o
te Runanga. Kua rongo ia ki etahi o nga Mema o te
Paremata e ki ana he tangata kuare ia ki te whakahere i
nga tikanga mo te moni. Ko tana whakahoki mo tenei,
e rua tekau ma toru ona tau e mahi whika ana i roto i
nga Peeke moni, e wha ona tau e tu ana hai rangatira
whakahaere i nga moni me nga kaute a tetahi o nga tino
Whare hokohoko taonga o nga Motu nei. Ko nga nama o
Te Koroni i naianei e rua tekau ma wha miriona pauna.
Ko Te Witika, he tautoko tana i a Te Atikihana. Ki te
hinga a Hori Kerei ma e kore ia e whakaae ki a tu ano ko
ia hei Minita, kua mutu tona porangi ki tera mahi.
No te tunga ano o te Whare kei runga Ko Te Paawha, ko
Piha, ko Te Mare ki te tautoko i te Kawanatanga. Ko Te
Pitiroi te mea i tu ake ki te hapai ia Te Atikihana ma.
Ka mutu tana kei runga ko Tawatini ko Te Tauti. He
maha atu nga mema i tu ake ki te korero, tenei ano etahi
kei muri kaore ano i pau.
Kaore ano i mohiotia mo awhea ra tu ai te pooti.
No te 3 o nga haora o te Paraire ka tu ake a Hori
Kerei ki te tono kia whakanekehia te korero mo te Mane,
te 5 o nga ra ka tu ai ano. Kaore a Te Atikihana i whakaae,
engari, no te tukunga ma te Runanga e Pooti, riro ana i a
Hori Kerei, whakaaetia ana mo te Mane, te 5 o nga ra ka
tu ai ano. Heoi ano, mo tera wiki noatu pea ka mohiotia
ai te otinga o tenei whawhai ; te take i whakaroaroa ai a
Hori Kerei ma, he mea kia tino hoha ai nga Meme ki te
tohe kia ratou. E ki ana nga nupepa, kei te kaha haere
te taha kia Hori Kerei, a, tena pea a te ra e tae ai ki te
Pooti, ko ratou e tu tonu. Ko tetahi rongo korero, e ki
ana, mehemea ka hinga te taha kia Hori Kerei, ka tahuri
ratou ki te kali i nga moni whakahaere i nga mahi
kawanatanga ka tono ki te Kawana kia whakaaetia he
Pooti hou, ara, kia whakamutua tenei Paremata kia tu he
Pooti mo tetahi Paremata hou, na, e kiia ana, ka mana
tenei tono i te Kawana. Kua tino mohio matou ki te tae
ki te Pooti i tetahi Paremata hou, katahi ka tino kaha
rawa a Hori Kerei ma, no te mea kei te tautoko te iwi
nui tonu, puta noa i nga motu nei i a ratou.
RETA I TUKUA MAI.
—————:o:————
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe. E hoa e inoi atu ana ahau kia taia « koe
ki Te WANANGA te tauira o etahi o nga kupu o te reta a Hoani
Naho. M. H. R. raua ko Hori Karaka. M. H. R. i tuku ai
kia Ngati Raukawa hei whakaatu ma raua i nga kupu a te
huihui o nga rangatira Maori i hui ai ki Poneke, ki te whaka-
takoto i etahi ritenga ma nga Mema o te iwi Maori. A ka
panuitia nei e au etahi o nga kupu o taua reta.
Werengitana Poneke. Turei 1G Oketopa 1877.
Kia Ngati Raukawa, te iwi. tena koutou. Tenei ka tuhia
atu e maua to matou taenga mai ki Poneke nei. E tatari
tonu ake ana nga tangata ki a matou, ara a Wi Tako. H Karai-
tiana, a Henare Tomoana, a Henare Matua, a Piripi, a Rame-
ra, a Paora Pirau, a Tawhiao, a Wi Pakau, a Henare ano, a
Aporo, a Reweti Ngatai.
Ka tautini matou ki te whare. Ka pataia mai nga korero o
to matou taenga atu ki Otaki. Korerotia katoatia atu ana e
mana a tatou korero katoa ki a ratou.
Ka whakaaturia mai te take i tatari ai ratou i a mana, He
mahara na ratou ki a whakakotahitia matou toko-wha hei
hapai i te Kawanatanga Hou kua tu nei. He rongonga hoki
no ratou i nga kupu a Kawana Kerei i whakapuaki ai i te ra
i noho tuatahi ai to ratou Kawanatanga i a matou i Otaki na.
Ko Kawana Kerei hoki te Tumuaki o tana Kawanatanga.
Koia nei nga kupu a Kawana Kerei. Ka whakamana e te
Kawanatanga te tono a te iwi Maori kia whakatokomahatia
o ratou Mema a tenei tau e haere ake nei. Ka ata tirotirohia
hoki e te Kawanatanga nga hoko o nga whenua Maori i roto
i i re Ture whenua Maori 1873.
Koia nei te take tatari ai nua rangatira i a maua, he wha-
kaaro na ratou kia whakakotahitia ta matou haere te nga
|
|
5 437 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Mema Maori tokowha pei i roto i te Paremata, hei hopu i nga
korero kua whakina nei e te Tumuaki o te Kawanatanga."
Te rua o nga kupu a tana hui, hei whakaatu tonu i a raua I
hei Minita. Ka ki atu a Hori Karaka Tawiti, kaore ia e tika
hei Minita, ka hinga ano ratou nei ko ona hoa, heoi ano. kaua i
hoki ratou nei e tu. Engari me tu atu ko Karaitiana, ratou ,
ko ona hoa, ko Hoani Nahe, raua ko Taiaroa, ka ki atu a
Wi Tako, e kore e pai a Karaitiana hei Minita, ta te mea e
whakahengia tonutia ana maua e te motu nei, e kiia ana hoki
na mana i whakata te Kingi, huia iho hoki ko to maua tunga
hei Mema, koia nei te tawai a nga iwi kia mana ki te tu a
Karaitiana hei Minita, ka taunutia tonutia ia, engari ko korua
tonu i hoki maina i Otaki me tu hei Minita, ka ki atu a Hoa-
ni Nahe, e pai ana ta koutou korero kia mana ; kia rongo mai
koutou kua tu noaia hei Minita mo tenei Kawanatanga kua
hinga nei, mei kore te ako tini mai a nga iwi o roto i tana !
takiwa ki a ia, o raro mai rano, a tae ana mai ki runga nei.
No tana hokinga atu i tera tau. ka kite ia kua he etahi o ana
iwi, ara kua tango i te moni a te Kawanatanga hei hoko mo
te Aroha, hei mou mou ma ana iwi i te whenua kihai nei ana
iwi i pa ki reira, (he moni hoki te take o te Ako a nga iwi ki
a ia. ki a kaua ia e piri ki taua Kawanatanga.
He oti, tukua ana he panui mana ki Te WANANGA ko te ;
kupu tenei. (Mehemea he Mema ia no Hauraki anake kua
hikoi noa atu tana haere, kua kore ia e tahuri atu. e nui ki
nga iwi o Hauraki i muri atu).
Tetehi o ana i whakaatu ai ki ana rangatira, ko ta ratou
korero ko Ngati kaukawa ma i Otaki mo tetahi mea kia
tonoa ki te Kawanatanga, ki te kaiponutia me puta mai ratou i
nga Mema ki waho.
Na reira aia e Hoani Nahe, i mea atu ai ki ana rangatira.
Mehemea ka whakaaetia e ia ta ratou tohe kia tu ai hei '
Minita ka titiro mai a Ngati Raukawa ki s ia mo ta ratou
korero. Nana hoki i whakatuturu tana korero a ratou i
Otaki. I runga ana i tana whiriwhiri i taua korero, ara,
ka wehi ia kei tawai mai ana hoa kia ia.
Ka ki atu ano ia ko aua rangatira nei i Poneke. Mehemea
he Mema ia no Poneke nei anake haere atu ki Otaki. Me
puta mai aia anake o ratou o nga tokowha nei ki waho I
runga i nga ritenga o a ratou korero, aua ka kore e riro mai
ta ratou, mea ka tono nei.
He oti e mahara ana ia, kihai i kotahi te whakaaro o nga
iwi katoa o roto i tana takiwa. He maha hoki no nga iwi
me nga hapu, ki te pata mai is ki waho, ka tonoa ata ano
he tangata i etahi o ana iwi hei noho i taua nohoanga ; penei
ko te he o muri te he nui atu i to mua.
Ka ki atu ano ia ki ana rangatira. Ka haere noa ake ia hei
Minita mo tenei Kawanatanga. Ekore rawa e puta mai he
kupa whakahe ma nga iwi nei ki a ia. Ara ka maia tana
haere i runga i te kupu tohutohu a nga Reta Maha a nga iwi
kua tae mai nei ki a ia. E whakahau ma ra kia awhinatia e
ia a Kawana Kerei.
A ko Kawana Kerei tenei kua tu nei hei Tumuaki mo tenei
Kawanatanga. Ko te tangata i awhinatia nei e ia e Hoani
Nahe, Na reira pea ia i ki ai. Ekore e puta he kupu wha-
kahe mona.
Ara he whakatika atu nana ki te tohe a nga rangatira e mau
iho ra o ratou ingoa kia tu raua hei Minita. Heoti ki ata ana I
ia ki ana rangatira ki te Minita hoki mo te taha Maori kia
tatari ratou kia Taiaroa, kia hoki mai i Otakou ka whakaoti ai
i taua korero. * * * * " "
I tuhia e Hoani Nahe raua ko Tawiti o raua ingoa ki te reta
i tukua kia Ngati Raukawa. Tukua ata nei e au etehi o nga
kupu o tana Reta kia taia ki te WANANGA. Mau e aroha mai
ki taku inoi, Heoi ano, naku na to hoa.
NA TE KAKAKA A TE RUNANGA.
Poneke, 18th Oketopa, 1877.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe : Tenei ka tukua atu nga korero o te
" Kohatu" a Karaitiana, a Hori Karaka Tawiti, a Hoani
Nahe, ara, a nga Mema Maori o te Paremata ; He mea ata
whakarite marire taua " Kohatu " " ( Caucus. )" Na ratou
toko-wha. me o ratou hoa Pakeha : ko te tino putake o
taua korero, he tohe na Karaitiana, na Hoani Nahe, me
Taiaroa kia Tawiti kia whakatoputia ta ratou haere ta nga
Mema Maori i roto i te Paremata. I runga i to ratou toko
ouou, i to nga Maori. He tohe ta ratou kia Tawiti kia hui
mai kia ratou hei hapai i te Kawanatanga o Kawana Kerei :
I runga ano i nga kupu i whaakina e Kawana Kerei ki te
Paremata i te TU i noho tua-tahi ai to ratou. Kawanatanga,
ara, te kupu hapai a Kerei i nga mea e tau ana mo te Maori.
Koia nei te take i tohe ai ratou i a Tawiti kia haere mai ki te
taha i nga Mema toko-toru, kia toopu ai ratou toko-wha.
Koia nei te take i tukua atu ai ki a koe e te Etita kia taia
enei korero a nga Mema Maori ki to " Nupepa Rongo Nui,"
hei whakaatu mana kia kite nga iwi o nga motu o Nui Tireni,
i nga whakaaro a o ratou Mema i tonoa nei e ratou ki te
Paremata, koia enei a ratou korero :—
KARAITIANA TAKAMOANA : Taku kupu ki a koe e Tawiti,
me hui tatou toko-wha kia kotahi, kaua koe e takahi i te mota
nei, i to iwi, i te tangata Maori, ara, kaua koe hei takahi i to
matou tok-toru, kei to tatou iwi matou e haere ana. kei nga
iwi o te motu nei, kei tau haere noa atu koe, ko koe aoake.
Na konei taku kupu ka mea atu ki a koe. huia mai tatou kia
kotahi, kaua koe hei whakarere i to iwi i a Ngapuhi. E he
ana to wehewehe tonu i a tatou, ko matou kei te toopu matou
ki nga iwi o te motu, kei whenua ke noa atu koe e haere ana.
Koia au i mea atu ai. kaati to takahi tonu i a matou i o hoa.
I whai kupu ata ai matou ki a koe inaianei. He mea hoki,
kua hinga to koutou Kawanatanga, kua tu he Kawanatanga
hou, " kaati " me nui tatou kia kotahi, kaati ta tatou haere
wehewehe, tatou ka tango i te Kawanatanga nei hei Kawana-
tanga mo te motu nei, me titiro e tatou te kupu a Kerei i mea
nei, ka whakaaroa e to ratou Kawanatanga nga mea e tau aua
ki te iwi Maori.
HOHI KAKAKA TAWITI : Kaore au e haere atu ki to koutou
taha inaianei, kaore hoki au e whakaae atu ki ta koutou
korero e tohe mai na kia au kia haere atu ki to koutou taha,
kaati ano au i tenei taha, kei a RU ano he ritenga moku. Ta
te mea, i taku haerenga mai i tera tau, ka ki mai oka
whanaunga ki a au, kei a au ano he ritenga moku, koia au
e tu nei. E hoa ma, i runga i aku whakaaro ano. kaore au e
tae atu ki to koutou taha, kanui toku whakama kei tawaitia
ahau e te tangata. Ta te mea, i a au i tenei taha e tawai tonu
ana te tangata i a au, akuanei, ki te haere atu ki tena taha,
ka tawaitia ano ahau. E tama ma, kanui toka whakama.
Tena ia na whakarongo mai. Toko-rima matou i Pootitia ai,
ko nga iwi o aku boa i Pooti ano i a ratou. Na taku iwi anake
ahau i Pooti mai ki tenei Whare, aa oka whanaunga ake ano.
Me ta ratou kupu mai ki a au, " haere, ki te hiahiatia mai koe
e te Kawanatanga, kei a koe te whakaaro, kauaka koe hei
whakarongo atu ki nga tohutohu mai a te tangata." Ko tenei,
e hoa ma. e kore au e haere atu ki to toutou taha.
HOANI NAHE : Whakarongo mai e Tawiti. I whakaturia
maua ko Meiha Keepa e nga iwi o tenei taha be whakahe i te
haerenga o Wi Parata ki te hapai i te Kawanatanga, e tau-
tokotia na e koe. Ki taku mahara i tu hoki koutou o tena
Takiwa hei whakahe i te haere penei a Wi Katene. " Ko te
whakaaro tena a nga iwi i Pootitia ai tatou." Na te nui ano
o toku iwi ake ki te Pooti i a au i tu ai au, i tae mai ai ahau
kia tatou e korero nei. E hara i te mea i whakaaro kotahi
ake nga iwi o tenei Takiwa ki a au i tu ai ahau, kao, mehemea
hoki i Pooti atu ki aku hoa nga mea o nga iwi nei i Pooti iti
a au. ka tae mai ano au ki konei. Otira, i runga i taku
whakaaro kua tu nei ahau mo te Takiwa a Wi Parata raua
ko Meiha Keepa, koia tena taku whakaaro i kore ai ahau e
whakarongo ki te tohe, me te " Tangi Taruke " hoki a oku
whanaunga tonu ake, a toku hapu tonu kia piri ahau hei
tautoko i te Kawanatanga e tu na koe. Ahakoa aroha rawa a
ratou kupu, kaore rawa au i whakarongo atu, i pena me koe
i whakarongo na ki nga tohutohu mai a tou iwi aoake. He
whakarongo naku ki nga tohutohu a nga iwi ke o taku Takiwa,
e hara i te mea tika ki taku mahara kia whakarere e au te
whakahaere a nga iwi o Wi Parata raua ko Meiha Keepa,
kua tangohia nei hoki e au a raua Takiwa maku e whaka-
haere, koia ka ki atu nei au ki a koe. E be ana to kupu e ki
nei. na tou iwi anake koe i Pooti, a. hei Mema koe mo ratou
anake, kaua koe e whakarongo ki nga tohutohu a nga iwi i
Pooti ki o hoa. E he ana tenei kupu ki taku mahara. He
mea tika ki whakarongo ki nga iwi katoa o tena Takiwa,
ahakoa kihai i Pooti i a koe, na hoki i tango ta koutou
Takiwa ki a koe. Koia au ka tautoko i te kupu a Karaitiana
e mea atu nei kia hui mai tatou kia kotahi. E mahara tuturu
i ana ahau, kaore nga iwi katoa o to Takiwa i te whakapai ki
to haere e haere nei, " Ko to kupu e ki noi. kei te whakapai
to iwi ki a koe, " koia na pea to iwi e ki nei. ko tou hapa ake
ano pea. Inahoki e ki nei koe, na tou iwi ana ke koe i Pooti.
E mohio ana hoki ahau ki te whakahe a to iwi a Ngapuhi ki
|
|
6 438 |
▲back to top |
TE WANANGA.
KI TE ETITA O TE WANANGA
E hoa tena koe. Mau e tuku atu enei korero ki te perehi
kia kite o tatou hoa aroha, mo te matenga o to tatou hoa o
Tanu Meha Te Moananui ki Hauraki. He tangata whai mana
ia ki ona iwi i Hauraki; i piri tonu ia ki te Pakeha, ki te
hapai i te Ture, i te whakapono, hei pai mo te iwi. Ko
Hauraki te moana. Ko Tana Meha Te Moananui te tangata,
he rangatira nui ia i runga i ona iwi katoa, no ona tupuna
mai ano, a tae noa ki a ia, he toa ona tupuna, tae noa ki ona
matua. E taea ana nga wahi o te motu nei te haere, puta
noa i Runga, i Raro, whiti noa ki tera motu. Ko tona toa i
hopu i te pai, i te atawhai, i te maunga-rongo, he tangata
mohio ia ki te whakahaere i tona moana i Hauraki. E hara
i te mea ao tona kaumatuatanga nei i puta ai tona mohio-
tanga, no tona tamarikitanga ano ka tahuri ia ki te peehi i
nga pakanga whenua o Rautaki. Ahakoa tata te tangata ki
te motu, ka pata tana kupu, ka ora. He penei ano nga putake
e whawhai nei nga iwi o te motu nei, be whenua te take. I
runga i tana whakahaere mo Hauraki, ahakoa poke katoa te
motu, ko tona noatia kihai i tukua e ia kia poke. I te tau
i timata ai te whawhai a Te Rangitake raua ko te Pakeha.
te whenua te taka, ko Waitara. Ka puta te aroha o nga iwi
katoa kia Te Rangitake, ka haere ia iwi, ia iwi. Ka mea a
Hauraki kia haere hoki ia ; ka puta te kupu a Tanu Meha Te
Moananui ki nga iwi o Hauraki, kia mau, kana e tikina te
wai o waho e whakatahea mai ki roto o Hauraki. Haere ana
ko nga iwi o Waikato, ko Wiremu Tamehana Te Waharoa te
kai whakahaere, titiro ana te Kawana, kua uru nga iwi o
Waikato ki te whawhai ki te Pakeha, katahi ka homai te
whawhai kei roto o Waikato. Ka puta te kupu a nga Awhe-
kaihe, no Hauraki tetahi taha, no Waikato tetahi taha, kia
tukua ratou ki Waikato, ka mea a Tana Meha Te Moananui.
Ki te hara Taupiri, ka hara Hauraki, no te mea kotahi ano enei
wahine, ko Pare Waikato, ko Pare Hauraki, purutia te tinana.
ka Te Puarere e tuku. I muri iho ka haere ia kia korero raua
ko Kawana Kerei, ka mea ata ia, he kupu taku ki a koe e Te
Kawana. Me pehea aka Awhekaihe, PO Waikato tetahi taha,
no Hauraki tetahi taha, e tohe ana kia whakaaetia ratou kia
haere ? Engari, e hoa, taku kupu ki a koe, ko Hauraki kia
tapu. Ka mea a Kawana Kerei, ae, e Meha, kia tapu Hauraki,
ko te tangata e hiahia ana ki te haere, me haere ki runga o
te Rau ahu mai ai, ko nga tamariki rangatira o Hauraki
peratia kia mau, ko nga kau-matua kia kaha te pupuri i muri
iho. Ka haare nga Awhekaihe o Waikato, tupono tonu ki te.
whawhai. Ko Paparata Te Tahapa, titiro ana Te Kawana.
homai ana he Paraki ki Pukorokoro hei tiaki mo nga huarahio
kei hoki mai ano ki Hauraki. I te nohoanga o te Paraki o
nga hoia ki Pukorokoro, ka hai nga iwi katoa ki Takarape.
ka puta te kupu i reira kia whakaekea nga Paraki o nga hoia
i Pukorokoro. Ka mea te kapa a Tana Meha Te Moananui
Kaore au e pai ma te tangata e tiki mai e whakakino toku
moana, me hoki tena iwi, tena iwi ki tona wahi, ki tona wahi,
maku ano e whakakino toku moana, kia he ake ana. naku ano
i tuku, e kore au e pai kia wahia i te tua-nui o te whare o
Marutuahu. Katahi ka hoki nga iwi katoa, i muri iho ka
haere a Taraia ki Tauranga, katahi a Tanu Meha Te Moana-
nui ka haere kia Te Kawana kia korero raua, ka tae ia. Ka
ki mai a Te Kawana, e Meha, kua rongo au kua riro a Taraia
raua ko Te Hira ki Tauranga, e mea ana au, me tiki raua, me
whakahoki mai ki Hauraki. Ka mea Tanu Meha Te Moana-
nui, heoi ano taka i rongo ai kia Taraia, e haere ana. ia kia
kite i ana mate, he ki tawhito nana no mua, tenei ano taku
kupu ki a koe, ko Hauraki kia tapu. Katahi ka ki mai a Te
Kawana, ae e Meha, kia tapu Hauraki, ko koe ano te rama
mo Hauraki. Ka hoki mai ia ki Hauraki, i hoki pai mai ano
a Taraia. Kua puta hoki tana ki o mua, ko nga whawhai i
uru ai nga tangata taki-tahi o Hauraki ko Hairini, ko Te
Keeti, ka puta te kupu a Tanu Meha Te Moananui, me hoki
mai koe e Hauraki ki tou wahi, heoi ano, ka rite to aroha ki
te motu. E noho i roto i te whare o to tupuna o Marutuahu,
i te tau 1864, ka mau tonu in ki te whakahaere i nga tikanga
pai mo Hauraki. No reira i huaina ai nga ingoa o nga whare
e rua ko te Pai o Hauraki, ko Whakahaere o Hauraki, kei
Ohinemuri e tu ana, he nui ano ana kupu ako ki ona iwi, i
mea hoki ia kia mau ki te pupuru i te whakapono, kia waiho
ko Te Atua hei Matua mo tatou. " E mea ana hoki te kupu a
Rawiri, he aha te tangata te whakapai noa ai i tona Waima
i a ia e ora ana, kaore a Te Atua mate nui mai ki te tinana o
te tangata, engari, ka mate nui Te Atua ki tana i homai ai ki
te Wairua." Tena iana, titiro, kaore te Pakeha i pai ki te
kohatu, engari ko te koura i roto i te kohatu ta te Pakeha i
tango ai. I te tau l875, a pa tetahi mate nui ki a ia, ka pouri
ona teina ki te nui o tona mate, ka mea, me whakaae koe kia
mahia to mate e te Hauhau, ka puta mai tana kupu, kaore
ana whakaaro ki tona tinana, no te mea e rite ana ki te rakau
pokewai, i mari iho o te maunga-rongo, mo tetahi raruraru na
Ngatirahiri raua ko Ngatitamatera, ka puta tana kupu, ko te
mutunga tenei o tana mahi ki te ao, ko tenei maunga-rongo i
Aperira 20 1877. I te 19 o ra nga o Hepetema 1877, i te ono
o nga haora o te ahiahi, ka pa mai te mate ki a ia, i te tekau
o nga haora o te po, ka puta mai tana kupu, kaore au i mohio
ko te ra tenei moku, katahi ano au ka mohio, ko te ra tenei e
tangohia ai au. Ka tangi a Mihi Keita, ka mea mai ia, e
pehea ana koe, mau ano e amo tou Ripeka, e kore e riro maku
e amo ; e rua haora i muri iho, ka, mea mai ano, tukua au.
Ka ki atu a Mihi Keita, kaore e tika, engari, kia tae mai a
Hirawa Te Moananui, katahi ia ka mea mai. kua he te taima
i te ahiahi o te 22 o nga ra o Hepetema, ka tae mai a Hirawa
Te Moananui, i te 23 o nga ra ka pataia e Hirawa. Ka mea
e Meha, e pehea ana to whakaaro ki te iwi ka mahue nei i a
koe. Ka utua mai e ia, e tama, hei konei e te iwi, kia man
ki te atawhai, hei konei e Hauraki. kia mau ki te pai, kia mau
ki te whakapono, ki te aroha. Ko te whakapono anake te
whare o enei mea, kia kaha ki te hapai i te Ture hei tiaki mo
te mea iti. kei pehia e te mea nai. Ko taku Karauna kei
runga i a koe e mau ana, na, ko nga whenua i purutia e au i
te ringa o te Kawanatanga, maira ena whenua, kei a koe te
tikanga, he nai ano ana korero ako ki tana tamaiti kia Hirawa
Te Moananui ; kei Hauraki ia e takoto ana, kei te urupa, kua
oti te ko Haikema. No te 24 o nga ra o Hepetema 1877,
i te 8 o nga haora o te ata ka moe ia. Heoi.
NA A. POROA.
Hotereni Taone, Hauraki, Oketopa 15, 1877.
KI TE ETITA O TE WANANGA.
Te Haerenga o W. Pomare raua ko te Roera Hukiki kia
kite ia Ngati Raukawa. Timata i Taupo ahu atu ki Wharepu-
hunga te Waotu Patetere.
I muri o te Kooti i tu nei ki Taupo i te 1" o Hepetema,
ka tae ratou ki Waihaha. i reira hoki te Iwi katoa, he tatari ki
a raua, koinei hoki tetehi o o raua tino Hapu nui i roto i te
ingoa o Raukawa ko Ngatitekohera.
I te mutunga o nga mea katoa ka timata ake a Hitiri i te
korero, ka mea.
Haere mai e aku Potiki, haere mai, ki te Iwi, ki te whare ano
o korua tupuna tenei tonu te tu nei ; haere mai e Pomare ka
rite te whaka tauki a o tupuna i a koe mo tai tangata rau
kua tupu rangatira mai koe i te ra wahi, hoki mai nei ki te
Iwi, hoki mai hei korero mo to korua Iwi.
Pene amine. Haere mai e aku mokopuna ! Haere mai ki
te whare o korua tupuna tenei ano te tu nei. titiro hoki he
kohatu nga Pakitara, haere mai e tama ma ! takahia nai to
korua koroua e takoto i te akau na Me to korua tupuna, he
kohatu i mahue i te haerenga o Ngati Raukawa na tenei
ano te pohiri atu nei i a korua me te Iwi hoki.
Hataraka te Whatu.
Haere mai e aku Potiki, kawea mai te aroha o te Iwi, o te
Iwi i te ota me te Iwi i te mate. Haere mai tirohia nga
morehu tangata i ora i runga i te oneone, haere mai !
|
|
7 439 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Tukorehu.
Haere mai taku whanau haere mai ! kia kite korua i nga
manu whakaatu tau i mahue i te pae o te kohanga, haere ana
nga manu Takaha o te pae, mahue ana nga whakaatu tau, koia :
tenei, koenei e korero atu nei. kia korua, e ora ana o korua
matua me to korua Iwi katoa, koia tenei. Haere mai whaka-
kotahitia te ki a o korua tupuna.
Hauraki. Haere mai e tama ma ! Haere mai ki te aukuha i
te iwi me te whenua, engari pea, korua ka tika tena ko Ngati
Raukawa e haere mai nei be puru i te whenua, kaore he tuku
i Maungatautari mo te Pakeha, rongo noa ake e hoki ana
tenei rae tana marama, me tana marama, koia au i ki atu ai
kia korua engari korua hei korero, ko te whakamaunga hoki
tena o te ki a tenei tangata, ko korua kotahi tonu te kupu kei
te mau i roto i tenei rohe, na te Papanui anake tena, na katoa
te tangata, he kaha tangata noa iho.
Te Koera Hukiki.
Karangatia e aku tupuna, e aku papa, karangatia, tenei te
haere mai nei kia kite i te iwi, tenei te tomo nei ki te whare
i waiho e o tatau tupuna. Kei a koutou, kei a koutou hoki te
maoa o te whenua me te mana o te ki a o koutou tupana,
koi a tenei, kua rongo nei maua ko taku taina i ta koutou kupu,
ka ora taku ngakau, he aha koa na nga patake hou te take i
tae mai ai maua ko taku taina ki tenei wahi ara na nga kahiti,
na kua tutaki tena huarahi, koia mana i whakaaro ai kia kite
kia rongo hoki i ta koutou ki, ko tenei e aku papa ma koutou
e korero, maku e whawhao ki tenei kete, ki te taringa, e tino
hiahia ana e o mana ngakau, kia mau rawa te toputanga o te
Hapu nei ia te Kohera i roto i te iwi nui o Raukawa ko tenei e
aku papa e tautoko ana maua i tenei kotahitanga kia tupu kia
mau tonu, kia nui haere i roto i nga tau e haere ake nei, ahakoa
e rua nga mahi e hapainga nei e tatau, e pai ana, ko te ritenga
o tenei topu kia u rawa te pupuri, te tahi kupu e tino hiahia
ana maua kia whakaaturia mai e koutou kia maua, ko te
wahi whenua hei turanga waewae mo tenei kotahitanga.
Wiremu Pomare.
E kara ma,e aku Tupuna, e aku Papa karangatia mai tenei
te haere mai nei, kia kite i te iwi, kia kite ano hoki i a koutou
i nga mea i noho i runga i te whenua o koutou Tupuna, tenei
te kawe nei i te aroha kia koutou, tenei te kawai o te hue i
toro ki tawhiti hua ana, ki reira koia tenei te hoki nei ki te
puta ke i tupa ai te hue, ko tenei e aku papa he uri au no
nga Tupuna, e korerotia nei e koutou, i whiua ki tawhiti tupa
ana mai be tangata, koia tenei e tu atu nei ki o koutou aroaro
koia tenei ka kotahi nei o maua kitenga ia koutou ko tenei,
e kara ma e aku Papa kia mau ki te whakapono ki te aroha,
kia whai okiokinga ai te kotahitanga e korero nei tatae.
Te Papanui.
Haere mai e taku whanau, ko korua hoki te mana o te ki
me te mana e te tangata e ora ana hoki toku ngakau mo to
korua urunga mai ki te hapai ake i to korua iwi ki runga ki
te mohiotanga, ki te oranga hoki, ae e tino whakaae ana hoki
matou kia tino u te kotahitanga e whakahaerea rei e korua,
ehara hoki i te mea no tenei rangi taua kotahitanga, no mua
ano, ina hoki e whakahuatia tonutia ana te ingoa nei a te
Kohera i runga i ona uri i enei ra. He mea hoki kia mau ai te
toputanga o nga uri i raro i tona mana, na ko korua tena.
Haere mai ki te whenua i ata waiho e korua tupuna mo nga
uri, mo te iti mo te rahi, ahakoa i haere ata o korua tupuna
matua ki te rapu whenua hou, titiro mai ano ko te onoeone
o koutou tupuna ko tenei e aku Potiki, ko matou i Konei ko kou-
tou i tawhiti, e kore tetehi e hipa atu ki mua he rite tonu
tatau i te whakahaerenga korero mo to tatau takiwa i takoto
nei, ko o oku tupuna hoki te mana o ta matou kupu e wha-
kahaerea ana ki nga Iwi o waho, maku e whakaatu te wahi hei
turanga waewae mo te kotahitanga nei i runga i te tono a te
Roera Hukiki: Ka timata i Tuhua maunga, haere tonu mai ka
eke ki te matamata ki te Tonga o Hauhungaroa, haere tonu ka
pata ki Taupo haere, i waenga o Taupo moana ka whiti ki
Taporaroa ka haere i runga i te rohe whakawa ki nga Hapu
o waho ka kati ki Kiwitahi haere i te Kohe whakawa o te
Tatua pakaru noa ki Waikatoawa. Heoi ano ko tera taha o
Waikato ma ngati Raukawa e whaka atu korua otira e
whai putake katoa ana tatou ki te ra taha. Ka mutu nga
korero i konei.
I te 22 o Hepetema ka haere atu matou ki te Waotu
mo te matenga o Huia te kaiwhakawoa rangatira o
Ngati-Raukawa ko Ngati-Huia nei tona Hapu. I te
24 o te marama nei ka tae ki runga i te mate a
i nui ano te putanga o te aroha ki te iwi me te pouaru ta rutu
noa aua i muri o tona, ka putu nga maioho o te Iwi mo to
ratou aitua, i muri o tena ka tukua he oranga mo ta Hui, ka
mutu tena ka puta i a Ngati-Huia kia nehua te tupapaku
whakaaetia ana na te ope katoa i hari te tupapaku ki te poka
na W. Pomare i neha ki te ritenga o te whakapono.
Ko enei rangi i tutaki ai matou kia Hape te Horohau i ahu
mai ano hoki ia i Kapiti ko te Papanui te ateha o te taha Raki
o Taupo takiwa o Raukawa, me Aperahama te kai tiaki o
Taupo kei to awhina haere tona raua, i ana rangatira he wha-
kaare, tena e ngawari te whakahaere ko reira a Ngati Raukawa
ki te tutaki mai ki a ratou i te Po i te mutunga a nga mea
whakapouri mo te pahemotanga atu o te tinana o Huia.
Karangatia ana nga Hapu e ma kia huihui mai a Ngati
kapu me ngati Huia kia whai kupu atu a te Roera Hukiki, me
Pomare, me Hape te Horohau mo ta ratou pakanga no to
ratou whenua mo te Waotu, ka rupeke mai.
Ka tu a Hape ka mea atu e te Iwi, e Pa mai haere mai au i
runga i te otinga o te ki a Ngati Raukawa ki Kapiti, ara ko au
ko matou hei whakaputa atu ki a koutou i taua kupa, ko ta
koutou pakanga homai kia matou me mutu katoa koutou me
waiho ma Ngati Raukawa e whakawa kei te Maehe nei ka eke
ki konei koi» tenei me mutu te korero i enei ra hei a tana
ra ka mohiotia ai ko wai ranei o konia i tika.
Te Roera Hakiki. E rua nga kupu e korero ai tatou, koia
tenei kua puta atu nei i a Hape kia tino ngawari koutou i roto
i enei ra ka tats hoki te ra o Ngati Raukawa.
Te Baa kia kotahi koutou, me topa tona tatou i runga i o
tatou tupana i runga ano i nga whenua a tatou tupana ahakoa
raruraru kei roto i te whare kotahi.
W. Pomare, i whahahaere ano ia i nga kupu o te pakanga
me nga kapa o te kotahitanga, a otia ana a ratou korero.
Whakaaetia ana e nga taha e rua tana tautohe kia waiho
ki te ra o Ngati Raukawa Ngatikapu Ngati Huia i whakaae
kia tatari to ratou tautohe kia Raukawa.
Tenei Paehu Hare Teimana Rutene no Ngatikapu enei
Arekatera te Puni. Pouawha te Wiriti, Maihi te Ngaru, Maihi
Uata, Hakaria te Wera, Henere Mohi te Hama.
He nui nga korero, e kore e taea te hatepe atu, no Ngati
Huia enei.
I te 27 o Hepetema ka haere atu matou ki Aotearoa he mea
karanga e te Taha kiinitanga kia tae atu ki reira i te ata o te
rua tekau mawaru ka tae atu kia ratou mo nga mate tini, muri
iho ka korero mo nga aitua kua timata te tuku o te kai, teitei
ana te paraoa te poaka te riwai me te kaanga me te mea
na te mira wai, tera te hira o te paraoa o te kumara kati
waiho ana tena takiwa o te ra mo te kai.
Te Boer» Hukiki : Whakarongo mai e te iwi, tenei ra matou
ko aku teina, me o matou Papa te haere nei kia kite i a koutou
ki a rongo ano i te ki, i te mea ko te mutunga tenei o toa
whare, o tou ki, o ta Raukawa, he haere mai tenei kia kotahi te
ki, he ahakoa nga mahi te rua ai ko, te ahua o tatou tupuna e
mau tonu ana ia tatou.
Whiti Patota : haere mai aku Potiki, aku teina, haere mai
maku e karanga koutou, haere mai ki Wharepuhunga te
hikonga nera o Raukawa, haere mai ki a Whiti, ko Whiti
anake te pakere o tenei tangata o Raukawa ko Whiti anake
e ora ana, e ora ana te korero, no te mea he Kiingi Maori te
putake o taku korero koia au i ki ai, e ora ana taku korero, ko
tau korero he Pakeha, te putake koi nei an i ki, ai hei aha tau
korero, na, wai te tangata he hei take mo te korero, ko tene
haere tonu mai ki a Whiti e ora ana te whenua hei turanga
waewae mo te korero, no konei a Taupo ata ana ko mana anake
ko Manga, ko maua anake ko Manga e ora ana.
Engari taku manawapa, ko te Papanui raua ko Hitiri.
Hei kohuru mai i to maua ora. He Pakeha hoki te Ariki o ta
rana korero. He ahakoa e aka Potiki haere mai ki au, haere
mai ki te wawahi i te Waka ko te uri koutou o koutou
tupuna, wawahi waka rokohanga iho te waka e ata takoto
ana, kawea ata ki Heretaunga, ka pakaru ki reira, muri iho
ka kawea ano. Ka rua, kawea atu ki Kapiti ka Pakaru ano
i parau, noa i puta ai te ihu, no te tangata tera Wawahanga, ko
tenei, no te whenua.
Wi Pomare : Karangatia e taku Papa, e Whiti heoi taku
ko te aroha, ko te kite anake i a koutou i te iwi katoa, ko tena
e ki nei koe ki te whenua, me waiho tena i to whakahaere,
engari e kara ma kia tika hoki te whakahaere ka pa tau ko
tera ko te Tokoroa kua pira tera te kai, e Ngati Raukawa, koia
au kaki ata nei, waiho tera taha kia matou, he mea kia
toengatia, ko tenei taha kia koe.
Whiti Patato : E ki ana au haere mai a Ngati Raukawa kia
Waiti he uka tonu a Whiti Heora, ko Tawhiao hoki e mana
ana, kaore aku korero ki tera taha, na te mea na Ngati
|
|
8 440 |
▲back to top |
TE WANANGA.
haere tonu ki te kaainga o taua tangata nga manuhiri ko
tenei, kaore kau ana kia kotahi he tangata marere e tenei
whenua katoa. Me mutu i konei aku korero.
NA TE AHO-O-TE-RANGI.
Nohingatiraha wahi o I
Waiteika, Aotea. I Oketopa 7, 1877.
Ka tu i tenei tau ki Hawheraka.
HE TARIANA tino momo pai a " TERENGA." Ko tenei
Hoiho ko RAVENSWORTH te papa, ko PHOEBE te
whaea. He Hoiho pai, kaore e riri, he Hoiho tino kaha hoki.
Ko te ata mo te aha kotahi e rima pauna, e rima hereni
(£5 5.) Mehemea e rua, maha ata ranei nga Hoiho a te
tangata, ka iti iho te utu i te rima pauna, me te rima hereni
(£5 5), mo te Hoiho kotahi. Ko nga moni, me utu i te ra e
tangohia ata ai te Hoiho. Ka tukua ata e ia he whakaatu ki
te tangata nana te Hoiho, i te ra e mohiotia u kua hapu te
Hoiho. Ka tino pai te tiaki, engari, ki te mate aitua te
Hoiho, kaore he ritenga i a ia. Me haere atu kia RAPATA
KUHIMANA i Hawheraka, ki a ia ranei,
NA HORI KARAATI.
Hawheraka. 35
MANAIA, HE TIMA,
E RERE tonu ana tenei Tima atu ano i Nepia ki te
Wairoa, kia paki te rangi te rere ai. He tima tenei
e eke ai te Maori, kei te kapene i te Tima, kei Te Taranapira i
Te Peti te korero. Te utu i te kapene mo te tangata ete £1
i te tireti, £0 15 O i Nepia ki te Wairoa, i te Wairoa ki
Nepia, ko taua utu ano. Mo te tana utanga £1 10, ki te
ritenga o te ruuri, a £1 mo te tana wahie, me nga mea pera.
Ki te mea ka kiia e te tangata ana kupu mo ana mea ka
mahia he tikanga e ratou ko te kapene, mo era.
HOHEPA PAAKA ME OKA HOA.
HE PARAKIMETE MATOU, HE KAI HU HOIHO,
Otira he kai hanga i nga mea rino katoa.
Kei Hehitingi Tiriti to matou whare.
He Pai rawa ta matou hu i te Hoiho.
Ka taea e matou te hanga, me te whakaora i nga mea rino
katoa.
Kia mohio ki to matou whare.
36 NA H. PAAKA me ona Hoa.
PANUITANGA.
——*o«——
UTU.
E taia ana Te WANANGA Nupepa i nga wiki
katoa. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna. Otiia, ki te
tukua ma te Meera, kotahi pauna e rua hereni me te hiki
pene mo te tau. Mo te WANANGA kotahi, ana tikina
atu i nga Toa takotoranga, o taua Nupepa, hehikipene mo
te Nupepa kotahi.
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a he mea panu
e HENARE TOMOANA, o te tangata nana tenei niupepa, te whare ta
o Te Wananga, i Nepia.
HATAREI, 3 NOEMA, 1877.
NAPIER, Hawke's Bay, New Zealand.—Printed by HENARE HIRA, and
published by HENARE TOMOANA, the proprietor of this news-
paper, at the office of Te Wananga, Napier.
SATURDAY, NOVEMBER 3, 1877.